NGA ERMIR NIKA
Thuhet se e gjithë jeta e njeriut është një libër i hapur historie. Sa herë ta prekësh këtë vepër të njerëzimit, do të vëresh se nëpër faqet e tij përvijohen jetë dhe fate njerëzore herë të ndërthurrura e herë të veçuara nga njëri tjetri. E gjitha të shfaqet si një hartë e botës në të cilën vëren sipërfaqe të mbuluara nga ujrat e kripur dhe ato të ëmbla, maja të përhumbura nëpër mjegull, a skaje të thepisura humnerash, brigje gadishujsh dhe ishujsh të vetmuar. Në këtë habitat, me këtë gjeografi të ashpër u krijua karakteri njerëzor, i tillë që edhe pas mijëra vitesh ekzistencë, nuk i ka humbur ende tipari i egërsisë dhe përpjekjes për mbijetesë.
Thuhet se deri sot, tek njeriu nuk është shuar dilema e mpiksur në vetëdijën e tij, krijuar ndoshta që në zanafillë, se ku duhet të besojë; në historitë e treguara apo në ato të jetuarat!
Një histori që nuk shkruhet por vetëm rrëfehet, humbet bashkë me protagonistët e saj.
Nga e kaluara një gjë e dimë fort mirë: Nga historitë e treguara u shkruan librat e shenjtë e më pas u ngritën tempujt ku gjindja njerëzore prej motesh kryen ritualet e lutjeve, faljes dhe adhurimit të perëndive, ndërsa historitë e jetuara u shuan bash në orën biologjike të çdokujt dhe askush nuk mundet t’i rikthejë më në botën ku kanë ekzistuar më parë.
A ishte Troja një histori e jetuar apo gjithçka ishte pjellë e një rapsodi të verbër që me instrumentin e tij përshkoi vise të tëra, duke rrëfyer legjendën e qytetit të djegur nga dredhia që fshihej brenda barkut të një kali të drunjtë?
A kanë mëkatuar vërtet Helena dhe Paridi, ashtu siç përshkruhet në Iliadën e Homerit?! E thënë ndryshe dhe duke e sjellë në ditët e sotme, a kanë ekzistuar në të vërtetë Anja dhe Antoni, dy personazhet kryesorë të romanit “Anja” të Ahmet Prençit?! Kjo përgjigje na jepet vetëm atëherë kur të mbyllim faqen e fundit të këtij romani.
Romani “Anja”, është një vepër që të lë pas mendime dhe aludime të shumta prej të cilave është tejet e vështirë të shmangesh si; a ekezistojnë vërtet dashuri të tilla në këtë epokë kur fatet njerëzore kërcënohen egër nga virtualiteti, madje edhe marrëdhënia ndërmjet vetes dhe tjetrit sot është hibride, e ftohtë dhe gati gati haluçinante.
Njerëzit nuk sillen më si dhjetë vite më parë, as si para një shekulli, gjithçka duket se është përmbysur shumë shpejt, por në këtë roman të krijohet ndjesia se aty gjithçka nderet e ngrirë dhe e ngurtësuar nga koha. Bashkë me vitet që bien në rënie të lirë, vetvetiu është krijuar një bazoreliev, një monument i një kohe që ka ikur, gati si me shpejtësinë e relativitetit para syve tanë.
Takime të rastësishme që ndërtojnë histori jo të zakonshme dhe zhvendosje që shprishin itinerarin rutinor të një shoqërie e cila duket se i është nënshtruar përditshmërisë, pa rrezikuar të besojë nëse e përjeton kohën e saj apo thjesht ekziston brenda barrierave të padukshme ku agojnë dhe perëndojnë ditët.
Stili i autorit nuk shprish asnjë ngjyrim të një realiteti konkret, aq sa të fanitet sikur nga personazhet të ndan veçse një xham i tejdukshëm.
Autori që e ka trilluar apo është njohur me këtë histori, në pamje të parë i përngjan një vrojtuesi shpërfillës. Më pas, pozicioni i tij vihet re se nis të ndryshojë. Ai afrohet disi më tepër me situatën dhe protagonistët e saj, dhe në stilin e tij dallohet fryma e një kronikani, i cili qëmton të ruajë pamjen e të gjithë asaj që po luhet në dramën e improvuzuar mbi një skenë të hapur, Pas pak, teksa je përqendruar në rolin e gjithësecilit, kupton se tek perzonazhi i Anton Hilës, është në të vërtetë maska e vet autorit, krijuesit apo dëshimtarit kryesor të një sage ku luhaten fate dhe histori njerëzore. Më tej, të krijojet përshtypja sikur çdokush prej nesh vendos nga një maskë të atyre personazheve, krejt të pangjashëm mes vedit; Anjës, Vasilikës, Janit, Alfons Gurrës, Sandrit, Arbërit, etj.
Të gjendesh përballë tyre, të krijohet menjëherë përshtypja sikur gjendesh para një pasqyre, ku amalgami i vjetëruar pas saj, i shpërfytyron pamjet ndërmjet personazheve dhe lexuesve, ose më mirë të themi, të dy palët me gjasë kanë bërë një pakt; të huazohen mes tyre.
Në këtë këndvështrim, kufiri dallues midis realitetit dhe përfytyimit, mbetet thuajse i padukshëm por gjithmonë e më tëpër joshës, ku të gjithë ata që gjenden brenda kësaj atmosfere, duket se herë mëtojnë ta braktisin skenën ku luhen dramat e tyre për, t’iu dhënë rutinës jetësore, e hera herës, joshen të kapërcejnë sërish vijën ndarëse ndërmjet këtyre dy botëve, për tu pajtuar përfundimisht me destinin e tyre.
Dialogu është mjeti i cili përvijon kapitull pas kapitulli profilin e secilit prej personazheve, të cilët gati si një ritual pagan sillen rreth subjektit prej kushedi sa kohësh. Pikërisht, aty ku luhaten e shtyhen drejt një honi të pafundmë, zërat dhe imazhet e fundmë të tyre. Janë pikërisht këto krijesa që na lënë të kuptojmë që e gjithë jeta e njeriut është përballje e brendshme ndërmjet institukteve dhe ndërgjegjës.
Parë në tërësi, Ahmet Prençi në krejt veprën e tij letrare, duke se i ka lëvruar jo vetëm në aspektin e përmbushjes së unit autorial zhanrin e poezisë, publicistikës dhe atë të romanit por në mënyrë të dedikuar ai tanimë shihet qartë që ka ndërtuar piramidën e tij të vlerave në gjeografinë letrare bashkëkohore shqipe.
Në sfondin e tij letrar, janë jo vetëm penelatat shumëngjyrshe me të cilat ai konfiguron skenat e ndryshme në kapitujt e veprave të tij por forma e konsoliduar e strukturës pavarësisht kontrasteve dhe thyerjeve që ndodhin befas në shtjellimin e ngjarjeve, teknika rrëfimtare ndikojnë drejtpërsëdrejti edhe në përvijimin tiparet karakteriale të personazheve, si identikit i njeriut përballë epokës së tij.
Tematika është një tjetër dukuri që spikat në krijimtarinë e Prençit dhe kjo del veçanërisht në pah në romanin e tij “Brenga e Prokurorit”. Sigurisht, temat që krijojnë më shumë vëmendje tek lexuesi i gjerë janë ato të cilat i përgjigjen simpomave të komercialitetit, norma të cilat më së shumti bashkëudhëtojnë me flukset e përkohëshme të botimeve, në të cilat vlerat e qëndrueshme nuk i bashkohen dot këtyre rrjedhave, pasi i tërheq duke i bërë të palëvizhshme vet forca e rëndesës.
Dikur, në letrat shqipe, tema të tilla ku njeriu vihej përballë kastës drejtuese, ligjit, moralit shoqëror apo edhe familjes ishin më të pranishme. Sjell ndër mend këtu jo vetëm si shembull por edhe model që meriton të kujtohet e të rivlerësohet, prozën romanore të Neshat Tozajt. Nëse do të bëjmë një rishikim të veprës së këtij autori, do të vërejmë se Tozaj spikat si për elementët silistikorë të rrëfimit, po aq edhe për veçoritë autentike të temave që trajtonte në të.
Falë njohjes që ai kishte me dosjet hetimore apo me raste specifike me të cilat publiku i gjerë, në kushtet e një shoqërie të izoluar e të kontrolluar, nuk njihej, ai gjeti mënyrën dhe ndërtoi narrativën e tij origjinale, e cila në mënyrë gati të padukshme cënonte klishetë e kësaj tipologjie të shkruari, për të ritreguar ngjarjen dhe dritëhijet që luhatem rreth saj, jashtë mendësisë së njëtrajtshme.
Në letërsinë e shkruar këtyre dekadave, janë të pakta veprat që prekin dhe iu kushtohen tematikave të tilla. Ajo që vlen të theksohet ka të bëj me faktin se tipologjia e këtij lloj romani i përqendruar kryesisht dhe jo rastësisht në marrëdhënien e individid përballë shtetit, nuk u shterr por përkundrazi, autorët më në zë të letrave shqipe, sollën për lexuesin vepra të tilla si “Gjemia e Mbytur”, roman i shkrimtarit të mirënjohur Fatos Kongoli, romani “Aksidenti” i shkrimtarit të shquar Ismail Kadare, vepra të cilat u mirëpritën jo vetëm nga lexuesi vendas por edhe nga ai ndërkombëtar.
Vitet e fundit, fondit të këtij lloj romani iu bashkëlidh edhe vepra romanore “Brenga e Prokurorit” e autorit Ahmet Prençi. Edhe pse ai vjen në letrat shqipe, në një moshë të pjekurisë krijuese, duhet nënvizuar fakti se ky autor erdhi në letërsi pas një përvoje të gjatë në radhët e Policisë së Shtetit, Drejtësisë dhe Marrëdhenies me Publikun, ku në çdo rast atij nuk iu venit një instikt i brendshëm një karakteristikë dalluese prej shumë bashkëudhetarëve të tij, tejet e qenësishme dhe përkufizuese për dikë që zhvesh petkun e dëshmitarit dhe hedh mbi vete mantelin e dishepullit të fjalës. Në këtë terren ku merr përsipër të përmbushë misionin e tij, ai bart me vete veçse një armë; aftësinë për të treguar!
Në këtë rrugëtim jo fort të lehtë, ai duket se rend bashkë me hijen e tij, një dytës i pandashëm të cilin që gjatë udhës e pagëzon me emrin Martin… Martin Guri.
Kjo krijesë e tij, e stisur në delirin krijues, gjen kurajon t’i përgjigjet dhe të ndajë bashkë me krijuesin e tij peshën e kryqit, të vërtetën.
Të dy së bashku, duket se zbërthejnë uniformën e deriatëhershme dhe shfaqin trajtën origjinale të qënies njerëzore dhe kësisoj vetvetiu, shprishin uniformitetin, në të cilin ndihet se është penguar mbarë shoqëria në tranzicion, e cila ende ruan formën e ngurtë të së kaluarës totalitare, ku është formuar botëkuptimi i saj.
Martin Guri, si njeri i ligjit dhe i paanësisë, gjatë hetimit të një krimi të rëndë, nuk po arrinte të kuptonte animin e barkës që drejton. Ai nuk mundet të marrë me mend se i dyshuari kryesor i asaj ngjarjeje do të ishte pikërisht biri i tij, i cili ish rritur pa praninë e të atit dhe vetvetiu e shkuara e të djalit, do të ishte një faktor përcaktues për ardhmërinë e tij. Dhe fatet ndërmjet atit dhe birit do të kryqëzoheshin pakujtuar përbri së njëjtës udhë. Padashur Martin Guri po përjetonte pasojat e një plagë të hapur nga një shigjetë, harkut e të cilit ai e kishte përthyer vet, shumë vite më parë.
Kush mund t’i përgjigjej britmës së tij? Mbase askush! Atij iu përgjigj vetëm jehona që vinte nga honi brenda tij. Vetvetiu ai shfaqet si qëndrestar dhe disfatist njëkohësisht. Si njeriu që u godit nga ndëshkimi i zotave, Martin Guri, vendos të mos humbasë betejën me vetveten. Nëpërmjet optikës së tij, ai mundet të na bëjë të shohim atë të vërtetë që me droje i shmangemi në të përditshmen tone, brenda dhe përtej rrezes sonë të veprimit. Ai do të mbahet mend si njeriu që kërkonte jetë edhe brenda vdekjes dhe si zëri që do të vijojë të flasë edhe përtej heshtjes.
Për ne dhe të gjithë ata që do të njihen me këtë histori, mbetet veçse të lutemi për shpirtin e tij: Paqja e Zotit qoftë me ty!
