Nga Alda Bardhyli
Sot kremtojmë nga pasuritë më të mëdha që njerëzimi ka krijuar ndonjëherë – librin. Dita Botërore e Librit 23 prilli, është një festë globale që na kujton rëndësinë e leximit, forcën e fjalës së shkruar dhe ndikimin e pashtershëm që librat kanë në jetët tona.
Libri nuk është thjesht një grumbull fletësh të mbledhura bashkë. Është një udhëtim përmes mendimeve, ndjenjave dhe ëndrrave. Nëpërmjet librit, ne mund të udhëtojmë në kohë, të shëtisim në vende që kurrë s’i kemi parë dhe të përjetojmë histori që na formojnë shpirtin dhe intelektin. Një libër mund të na japë njohuri, mund të na sfidojë të mendojmë ndryshe dhe mund të na ndihmojë të kuptojmë më mirë veten dhe botën që na rrethon.
Dita Botërore e Librit është një thirrje për të gjithë ne, që të nderojmë autorët, përkthyesit, botuesit, librarët, bibliotekarët – të gjithë ata që me punën e tyre të palodhur bëjnë të mundur që fjala e shkruar të arrijë te lexuesi. Është një ditë për të përkujtuar edhe ata autorë të mëdhenj që kanë ndikuar në historinë e letërsisë, shumë prej të cilëve kanë ndërruar jetë pikërisht më 23 prill, si Miguel de Cervantes dhe William Shakespeare.
Në një botë ku teknologjia po ndryshon mënyrën se si ne komunikojmë dhe mësojmë, libri mbetet një urë lidhëse ndërmjet brezave. Një burim i pashtershëm diturie dhe imagjinate, që na mëson durimin, thellësinë dhe artin e të dëgjuarit të zërit të brendshëm.
Sot, më shumë se kurrë, kemi nevojë t’u japim fëmijëve tanë dashurinë për librin. Një fëmijë që lexon është një fëmijë që ëndërron, pyet, sfidon, krijon. Një fëmijë që rritet me librin në dorë është një qytetar i ardhshëm i ndjeshëm, i menduar dhe i përgatitur për të ndërtuar një botë më të mirë.
Dita Botërore e Librit dhe e të Drejtës së Autorit u caktua më 23 prill sepse kjo datë është shumë domethënëse për historinë e letërsisë botërore. Pikërisht më 23 prill të vitit 1616 ndërruan jetë dy gjigantë të letërsisë: Miguel de Cervantes, autori i Don Kishotit, dhe William Shakespeare, dramaturgu dhe poeti i famshëm anglez. Gjithashtu, më 23 prill kanë lindur ose kanë vdekur edhe autorë të tjerë të mëdhenj si Inca Garcilaso de la Vega.
Për këto arsye, UNESCO në vitin 1995 vendosi ta shpallte këtë ditë si një festë ndërkombëtare për të nderuar librin, autorët dhe për të inkurajuar leximin në të gjithë botën. Historia e librit dhe e bibliotekave ka qenë komplekse për disa arsye kryesore: Materialet e shkrimit kanë ndryshuar – Në fillim, njerëzit shkruanin mbi gurë, pastaj në pllakëza balte, papirus, pergamenë dhe më vonë në letër. Çdo material kishte vështirësitë dhe kufizimet e veta, gjë që ndikonte në mënyrën si ruheshin dhe përhapeshin librat.
Librat dikur ishin shumë të rrallë dhe të shtrenjtë – Para shpikjes së shtypshkronjës nga Gutenberg (rreth vitit 1450), të gjithë librat kopjoheshin me dorë, dhe kjo kërkonte shumë kohë dhe mjeshtëri. Prandaj, pak njerëz kishin mundësi t’i lexonin ose t’i zotëronin. Bibliotekat ishin të pakta dhe shpesh të mbyllura. – Në të kaluarën, bibliotekat ishin kryesisht në tempuj, manastire ose pallate mbretërore. Ato nuk ishin të hapura për publikun e gjerë, por vetëm për elitën, klerikët ose studiuesit.
Luftërat, pushtimet dhe fatkeqësitë natyrore bënë që shumë biblioteka të lashta të jenë shkatërruar, si për shembull Biblioteka e famshme e Aleksandrisë. Çdo herë që një bibliotekë digjej ose shkatërrohej, humbej një pasuri e madhe e dijes. Censura dhe kontrolli i dijes veproi gjithashtu në periudha të ndryshme historike, pushtetet kanë kontrolluar se cilët libra lejoheshin dhe cilët ndaloheshin. Shumë libra janë djegur ose janë mbajtur sekret për të mos përhapur ide që sfidonin rendin ekzistues.
Pra, historia e librit dhe e bibliotekave është e ndërlikuar, sepse përfaqëson një përpjekje të vazhdueshme midis dëshirës për të ruajtur, përhapur dhe ndarë dijen dhe pengesave që kjo rrugë ka hasur ndër shekuj. Përse historia e librit në letërsinë shqipe ka qenë e veçantë dhe cili ka qenë fati i librit?
Libri në letërsinë shqipe ka pasur një rrugëtim të vështirë dhe të veçantë, për shkak të historisë së popullit shqiptar. Për shekuj me radhë, gjuha shqipe nuk kishte një status zyrtar dhe përdorimi i saj në shkrim ishte i kufizuar, sidomos gjatë pushtimeve osmane, kur shqiptarëve u mohohej përdorimi publik i gjuhës së tyre. Fjalë kyçe për këtë periudhë historike mbeten: mungesa, pengesat dhe përpjekje. Mungesa e një alfabeti të unifikuar për shumë kohë e vonoi krijimin dhe përhapjen e librave në shqip. Vetëm pas vitit 1908, me Kongresin e Manastirit, u vendos alfabeti i sotëm.
Pengesat politike dhe ato fetare vepruan po ashtu: Për shkak të Perandorisë Osmane dhe më vonë për shkak të censurave politike, shumë libra në shqip nuk mund të botoheshin ose qarkullonin lirshëm. Në disa periudha, librat në shqip ishin të ndaluar krejtësisht.
Përpjekja e rilindësve shqiptarë si Naim Frashëri, Sami Frashëri, Jeronim De Rada dhe të tjerë, ishte jetike. Ata shkruan, botuan dhe shpërndanë libra shqip, shpesh në mënyrë të fshehtë ose nga jashtë Shqipërisë.
Fati i librit në letërsinë shqipe ishte pra një luftë për mbijetesë dhe afirmim. Çdo libër që botohej në shqip nuk ishte thjesht një vepër letrare – ishte një akt patriotik, një betejë për të ruajtur gjuhën dhe identitetin kombëtar.
Pas shpalljes së Pavarësisë (1912) dhe sidomos pas çlirimit të vendit në shekullin XX, letërsia shqipe përjetoi një lulëzim më të madh. Por, edhe në kohën e regjimit komunist, librat dhe letërsia u përballën me censurë: shkruhej shumë, por sipas vijës ideologjike të pushtetit.
Sot, libri në shqip gëzon një liri shumë më të madhe, por përballet me sfida të tjera: si konkurrenca me teknologjinë, mosleximi, dhe mbështetja e pamjaftueshme për autorët, me gjithë punën e madhe që kemi bërë. Libri ka nevojë për më shumë marketing.
Libri si përcjellës kulturash te njëra-tjetra është një urë simbolike. Që nga lindja e tij, libri ka qenë një urë e fuqishme që lidh kultura të ndryshme. Përmes librit, njerëzit kanë ndarë njohuri, besime, ëndrra, zakone dhe mënyra jetese me njëri-tjetrin, duke ndihmuar kështu në ndërtimin e një bote më të kuptueshme dhe më të pasur.
Nëpërmjet përkthimeve, veprat e autorëve të një kulture kanë arritur te lexuesit e kombeve të tjera. Në këtë mënyrë, një lexues shqiptar mund të njihet me mendimin filozofik të Greqisë së lashtë, me poezinë persiane, me romanin francez ose me sagat skandinave. Po kështu, letërsia shqipe, nëpërmjet përkthimeve, i ka sjellë botës zërin, shpirtin dhe historinë e saj.
Libri nuk përcjell vetëm historitë e popujve, por edhe ndjeshmërinë e tyre, mënyrën si ata shohin botën, dashurinë, dhimbjen, shpresën dhe ëndrrat. Duke lexuar libra nga kultura të tjera, ne mësojmë të jemi më të hapur, më tolerantë dhe më të ndjeshëm ndaj ndryshimeve.
Në këtë mënyrë, libri është bërë një mjet i fuqishëm i dialogut ndërkulturor, që ndihmon në prishjen e paragjykimeve dhe në ndërtimin e një mirëkuptimi më të thellë mes popujve.
Në një botë që shpesh përçahet nga dallimet, libri vazhdon të jetë një kujtesë e gjallë ku dija, arti dhe fjala e shkruar janë pasuri të përbashkëta të njerëzimit.
Dita Botërore e Librit është njëherësh dhe e të Drejtës së Autorit. Më 23 prill, bota feston jo vetëm librin dhe rëndësinë e tij për kulturën dhe shoqërinë, por gjithashtu nderon dhe mbron të drejtën e autorit, që njihet si copyright.
Çfarë është e drejta e autorit?
Është e drejta ligjore që ka një autor mbi krijimtarinë e tij – qoftë një libër, një poezi, një këngë, një film, një program kompjuterik, etj. Kjo do të thotë se askush tjetër nuk mund ta kopjojë, shpërndajë apo përdorë veprën pa lejen e autorit. Pse lidhen libri dhe copyright-i? Sepse libri nuk është vetëm një objekt që lexohet – ai është frut i punës krijuese të një njeriu. Mbrojtja e të drejtës së autorit është një mënyrë për të respektuar dhe shpërblyer punën, talentin dhe përkushtimin e autorëve. Në këtë mënyrë, autorët ndihen të mbështetur të vazhdojnë të krijojnë dhe të pasurojnë kulturën tonë.
UNESCO, kur shpalli Ditën Botërore të Librit në vitin 1995, vendosi që kjo ditë të ishte gjithashtu një mundësi për të ndërgjegjësuar publikun për rëndësinë e të drejtës së autorit, si dhe për të nxitur respektimin e pronësisë intelektuale.
Duke përmbledhur, më 23 prill festojmë: Dashurinë për librin dhe leximin,
Kontributin e autorëve në kulturë,
Të drejtën që autorët kanë mbi krijimet e tyre.
Në këtë mënyrë, kjo ditë është një festë për librin, mirënjohje për autorët dhe thirrje për respektimin e krijimtarisë njerëzore.
Le të bëjmë sot një premtim ndaj vetes: të lexojmë më shumë, të nxisim të tjerët të lexojnë dhe të festojmë fuqinë e librit çdo ditë të jetës sonë. Le të jetë libri miku ynë i përhershëm, udhërrëfyesi ynë në rrugën e dijes dhe frymëzimi ynë në çdo hap që hedhim.
