AHMET PRENÇI
PJESA E DYTË
Dolëm në oborr me hapa të ngadaltë, si ushtarë që nuk dinë nëse do i presë jeta apo vdekja në fund të rrugës. Iljazi na dha drejtimin e rrugës tjetër , një shteg që do na nxirrte andej ku mund të shmangnim ferrin që lamë pas. E falënderuam me zë të ulët, por përqafimi ynë fliste më shumë se fjalët. U përqafuam si vëllezër të gjakut. Si njerëz që ndihen në borxh për jetë. Kishte diçka përfundimtare në atë përqafim… sikur nuk do ta shihnim më.
Vijon nga nr i kaluar
Bjordi u ul në timon. Ishte i heshtur, por e ndjeja që tensioni i kishte ngrirë muskujt. U ula përkrah tij. Pa thënë asnjë fjalë, nxora kallashnikovin. E mbusha me fishek në gojë. Karikatorët i vendosa poshtë këmbëve, një pas një, me kujdes, sikur çdo gjë të ishte në skenën e një lufte ku çdo sekondë mund të ishte e fundit.
-Ec! Dhe s’do ndalosh për asnjë arsye, – i thashë me zë të ulët por të prerë. E shikova drejt në sy, si për t’i lexuar vendosmërinë.
-Po na dolën, unë do qëlloj. Ti, vetëm do i japësh gaz makinës. Mos ndal! Për asnjë arsye. Kuptove?
Dakord, – tha Bjordi. Zëri i tij nuk kishte lëkundje. Ishte bërë gur.
Do ndalojmë vetëm të vdekur, – ia përsërita, më shumë për vete sesa për të. Donim të bindnim trurin që të mos na tradhtonte më tej.
Makina fluturonte. Rruga përpara na priste me kthesa të mprehta, me heshtje të dyshimtë, me hije që lëviznin nëpër terr. Bjordi i jepte makinës me përqendrim total. Nuk merrte frymë, thua se timoni i ishte ngjitur në duar si i vetmi shpëtim.
Unë vëzhgoja çdo cep, çdo hije, çdo kthesë. Automatikun e mbaja të ngritur drejt xhamit, gishtin mbi këmbëz. Ishim dy qen të plagosur që nuk do të lejonim më askënd të na afrohej.
Pasi kaluam poshtë qafës ku më parë kishim përjetuar tmerrin, tensioni nuk ra ,u shndërrua në përqendrim të skajshëm. U futëm në një rrugë malore që çonte në veri, në rrugën që na kthente drejt qytetit Gjirokastër. Për çudi, nuk kishte pothuajse asnjë makinë. Njerëzit ose ishin mbyllur brenda… ose kishin pushuar së ekzistuari. Ishim vetëm me frymën tonë.
Askush nuk na ndaloi. Askush nuk na vështroi. Asnjë fytyrë, asnjë armë në horizont. Vetëm ne, makina, rruga dhe frika që frymonte mes nesh.
Në Gjirokastër gjeta një telefon fiks, të vetmin që funksiononte, në një shtëpi që na e gjeti një oficer policie vendali. Duart më dridheshin kur formova numrin.
-Alo! Gjeneral, jam unë, Albini.
-Albini! Si je, djalosh? Çfarë po ndodh? Na bëre merak. S’na dhe asnjë lajm, – zëri i tij vinte i largët, si nga fundi i një tuneli. Ai po fliste nga një botë tjetër, më e qetë, më e organizuar, më… naive.
-Jam mirë, gjallë. Por situata këtu është… e shkatërruar, – i thashë.
-Gjeneral, komisariatet nuk ekzistojnë më. Janë djegur. Janë rrënuar. Në qytetin e Sarandës nuk ka më shtet.
Ai heshti. Heshtja e tij më dhembte më shumë se çdo fjalë.
-Do lidhesh me komandantin e divizionit Xhemalin, – më tha, me një zë që bëhej çdo çast më i dobët.
-Divizioni nuk ekziston më, Gjeneral. E kanë marrë rebelët. Burgjet janë hapur. Të gjithë janë me armë nëpër rrugë.
-Albin… Po komandanti? Komandantin, Xhemalin e ke takuar?
-Jo. Jo, Gjeneral! Sipas informacioneve, ka dezertuar. Ka ikur.
Heshtja tjetër ishte më e rëndë se e para. Pas saj, ai nuk foli si gjeneral, por si një burrë që i është shkatërruar besimi:
-Gjeje. Vrite qenin.
Zëri i tij thyhej. Nuk më thoshte më urdhra. Më lutej. Më jepte amanete.
Më kanë thënë që është arratisur në Greqi, – i thashë.
Ai shqiptoi diçka. Një fjalë të vetme: “Tradhtar…”. Pastaj disa thirrje të copëzuara. Në fund, një urdhër: të shkoja te vendi ku më kishte lënë helikopteri. Aty ku kishte mbetur një copë shtet, i vetmi qytet që nuk ishte shuar ende.
U ula të pija një kafe me disa oficerë vendali, në një oborr privat. Rreth e përqark me avlli me mur guri. I vetmi ngushëllim që nuk do të na kapte ndonjë plumb endacak. Aty mësova diçka që më shpoi si gjëmë: trupi që digjej në makinë në qafën e ferrit ishte i një oficeri policie. Ai që unë e pashë me sytë e mi, që po shkrumbohej i gjallë, që s’mundi as të lëvizte, ishte koleg, mësova që e quanin Gjergj Mehmeti. Dhe tjetri i lidhur që torturohej ishte oficer i rrëmbyer e torturuar nga banditët quhej Eduart Aliaj.
Nuk me hiqej nga mendja ajo skenë. Këmbët i dilnin nga dritarja, ato të vetmet që nuk i ishin djegur ende kur ne po rriheshim me qytat e armëve pranë tij. Ato ishin thirrja e fundit për ndihmë që askush nuk e dëgjoi.
Aty mësova se kishin qene tre oficer të nisur nga Vlora për të ardhur në Sarandë. Njëri u dogj në makinë, njëri i lidhur torturohej për vdekje dhe i treti kishte mundur të ikte. Ai që shpëtoi. U hodh poshtë rrugës, u rrokullis mes shkurreve, i plagosur por gjallë. Ai kishte bërë atë që ne nuk mundëm, kishte ikur para se gjithçka të shpërthente.
Sytë e mi ndalën te një cigare e gjysmëdjegur në dorën e një oficeri përballë. S’po thosha më asgjë. Kishim qenë aq pranë vdekjes, sa ajo na kishte marrë një copë shpirti me vete. Tani, çdo frymë ishte e huazuar.
TË SHPËTOSH NGA PLUMBI I BASHKËLUFTËTARIT TËND
Përballë qytetit Gjirokastër, si një mur i ngritur nga zoti vetë, ngrihet një mal i lartë, mali i Çajupit. Na thanë që vetëm andej mund të iknim, në këmbë, nëse donim të shpëtonim. Rruga automobilistike ishte e pashkelshme, e mbushur me njerëz të armatosur që nuk njihnin as emër, as uniformë. Sidomos po të ishe polic nga Tirana, bëheshe trofe.
E lamë makinën e Iljazit në oborrin e një miku dhe u nisëm me Bjordin në këmbë, të heshtur, si dy burra që kanë vendosur të mos vdesin në vend, por në lëvizje. Morëm me vete pak ushqime, ujë, dhe na orientuan nga të ecnim.
Pas disa orësh të gjata, sfilitëse, e gjetëm veten në majën e malit. Aty, lart, në pllaja të gjera si fletë të bardha mes qiejve, flladi i pranverës na përkëdhelte fytyrat e nxira nga lodhja. Sythat e parë të gjethes kishin shpërthyer. Kullotat ishin të bukura, por ajo bukuri ishte luks për ne. Ne s’kishim sy për të shijuar asgjë. Ishim përtej rraskapitjes. Fytyrat e palara, sytë e nxirë, çantat e rënda në supe, municionet që na rëndonin… ngjanin më shumë me rrënojat e dy luftëtarëve sesa me njerëz.
Pushuam pak, të shtrirë mbi barin e butë, dhe aty gjetëm një bari. Sytë i kishte të qetë, por të njohur me rrugët e frikës. I dhamë ç’të kishim dhe ai pranoi të na shoqëronte. Për të, ishim veç dy të humbur. Për ne, ai ishte dritë në errësirë.
Natën e kaluam buzë një zjarri, mes pyllit, në një zall të fshehtë. Bukë, djathë, sallam. Ulem përballë flakës dhe më dukej sikur po shikoja shpirtrat tanë që vallëzonin në atë hije të ngrohtë. Flinim me armët përqafuar, gjysmë në gjumë, gjysmë në pritje.
Në mëngjesin tjetër, zbritëm rrëpirën si dy kaçakë që i fshihet dritës. Shkallët e malit nuk mbaronin kurrë. Trupat na thyenin, por shpirti e shtynte një hap më shumë. Kur qyteti u shfaq në horizont, e kthyen bariun mbrapsht. I dhamë fjalën që nuk do e përmendnim emrin e tij kurrë. Ai tundi kokën dhe u zhduk në pyll, si një hije.
Në qytetin e vogël mbërritëm rreth orës dhjetë. Kishim fituar një tjetër betejë. Të lodhur, të thyer, por me një çlirim që të mbushte gjoksin. Ishim gjallë. Dhe ajo mjaftonte për të ndier diellin si bekim.
Kërkuam një dhomë për t’u larë, për të fjetur pak. Asgjë. Ishte mbushur me forca nga Tirana, Shik, ushtri, polici, dhe mercenarë vullnetarë që kishin ardhur krah nesh për të mbështetur Presidentin. Hoteli ishte kazermë. E vetmja gjë që na priti ishte një lulishte, në qendër të qytetit.
U shtrimë atje, në barin e rregullt, si dy ushtarë që s’kanë më asgjë për të humbur. Rrezet e diellit të paradites ngrohën fytyrat tona të zverdhura. U mbylla pak në vete dhe ndjeva një qetësi të çuditshme, por që zgjati… veç pak sekonda.
Një e ftohtë metalike më preku ballin. Dhe një zë që më ngriu gjakun:
-Të gjeta, mor qen! Tani do të vras.
Hapa sytë. Një burrë i gjatë, i trashë, me mustaqe të dendura më kishte drejtuar kallashnikovin në kokë. Ishte gati të qëllonte. S’kisha asnjë mundësi të lëvizja. As fjalë. Vetëm sytë që kërkonin kuptim: “Kush je ti? Pse më do vdekjen?”
Nuk u përgjigj. Veç zbrazi urrejtje. Trupi im kishte ngrirë. Bjordi përkrah ishte i zverdhur. Por çasti u ç’ngriu nga një britmë që erdhi si rrufe:
-Mooos!
Një djalë tjetër erdhi me fluturim dhe me një lëvizje të shpejtë ia hoqi armën nga dora. Ishte një nga agjentët e vjetër, një koleg që kishim punuar bashkë në skaj të veriut, në kohë më të qeta, më të qarta. Ai më njihte. Dhe më shpëtoi.
Agresori, mësova pak më vonë, ishte një njeri që dikur e kisha arrestuar për një çështje të ndyrë. Ai kishte qenë në burg. Tani, i liruar, kishte zbritur në jug si pjesë e forcave “të mbrojtjes së shtetit”. Ishim të njëjtë në krah, në letër. Por urrejtja nuk kishte harruar. Ai kishte pritur momentin që ta vendoste tytën në ballin tim. Dhe gati e bëri.
Kur u qetësua gjithçka, Bjordi më pa. U pamë në sy. Të dy të bardhë si gëlqere. Dhe pastaj, qeshëm. Një qeshje e ashpër, e mprehtë. Një ironi e egër që të kruante palcën.
-Shiko ku jemi katandisur, – i thashë.
-S’na vrau banditi, na vret aleati, bashkëluftëtari.
Pasdite, me rrugë e pa rrugë, duke u shmangur nga çdo rrugë e njohur, mundëm të mbërrijmë në Tiranë. Ishim kthyer. Të gjallë. Por ishim bërë njerëz të tjerë.
NJË KAFE ME VDEKJEN
U kthyem në Tiranë duke i rënë nga Korça, pasi kalimi nga Tepelena ishte bërë i pamundur. Data shënon 7 mars dhe është e premte. Ndonëse është dita e mësuesit, librat dhe germat kishin humbur. Vetëm plumba dhe barut kishte me shumicë. Rrugët ishin kthyer në zona të minuar nga paniku dhe paqëndrueshmëria. Në Tiranë, ndonëse me një maskë qetësie, situata nuk ndryshonte shumë. Policia kishte nisur një proces riorganizimi dhe patrullonte në rrugët kryesore të kryeqytetit, por rrënjët e frikës, rrëmujës dhe pasigurisë ishin ende të freskëta në çdo cep.
Unë kisha gjetur një kafe përballë Komisariatit të policisë Nr. 3 në rrugën Mine Peza, një vend që dukej disi më i sigurt. Ishte mbrëmje. Ulur me mikun tim, aktorin Vasillaq V, po pinim një kafe dhe po bisedonim për gjithçka dhe për asgjë. Ishim përpjekur të ishim të qetë, por nën buzëqeshjet e lodhura, lëkundej një barrë që nuk e zbriste dot asnjë kafe.
Në lokal kishte njerëz. Disa pinin birrë, të tjerë luanin letra, një grup diskutonte me zë të ulët mbi politikën e ditës. Një qetësi e rreme e mbështjellë me indiferencë. Të gjithë dinin, por askush nuk fliste.
Burgjet ishin zbrazur. Të dënuarit kishin dalë në rrugë. Disa ishin fshehur, të tjerë ishin armatosur dhe bridhnin si hiena të uritura, gati për të kafshuar kë të mundnin. Vrasje, grabitje, hakmarrje. Ligji ishte ende në koma.
Papritur, dera kryesore e lokalit u përplas dhe një hije e errët u shfaq. Në dorën e tij mbante një automatik. Ishte Ervin Shqupi. I dënuar me burgim të përjetshëm. Një vrasës gjakftohtë që e njihja mirë. Unë kisha qenë hetuesi i tij. E kisha pyetur në seanca me muaj të tërë. Më ishte ngulitur në kujtesë shikimi i tij, që s’përmbante pendesë, as mllef, vetëm boshllëk.
Më ngrinë të gjitha gjymtyrët. Sapo ta kapte syri, do të më qëllonte pa mëshirë. E dija. Nuk ishte një ndjesi, ishte bindje.
Ai hyri duke bërtitur:
-Mos lëvizni! Të gjithë! Nxirrni paratë dhe lini mbi tavolinë!
Banakieri ngriti duart. Heshtja ra si një peshë mbi lokal. Klientët u mpinë. Askush nuk pipëtinte. Kur Ervini u kthye dhe më pa, ai moment ishte një çarje në kohë. Më njohu menjëherë.
-Ouu, Shefi! – tha me një zë të çuditshëm, si aktor në një shfaqje groteske. U drejtua drejt meje me hapa të ngadaltë, sikur të bënte një skenë në një dramë ku unë isha protagonisti i fundit.
-E njihni, apo jo? – u tha të gjithëve.
-E njihni këtë? Ky është shefi. Ky më ka pyetur. Më ka mbajtur në izolim, por… më ka lejuar të shikoj nga dritarja. Te shikoja dritën që më mungonte.
Ai më pa në sy. Sytë i kishte të zmadhuar, të çmendur, por brenda atyre syve fshihej një dritëz e çuditshme nostalgjie. Ishte i rrezikshëm, por njësoj i humbur. Ai nuk kërkonte gjak këtë natë. Kishte ardhur për një dëshmi të çuditshme falënderimi.
-Më ke lejuar, – përsëriti. – Çdo herë që të kam kërkuar. E mban mend? Më ke lejuar të çoja sytë përtej hekurave. Për të parë… një grimë dritë.
Unë s’dija ç’të thosha. Nuk mund të flisja. As Vasillaqi. Ai ishte shndërruar në statujë pranë meje. Më dukej se edhe ai po e përjetonte tmerrin tim, por me fytyrën e një aktori që kishte harruar tekstin.
-Ju kam falur të gjithëve! – shpalli Entoni me zë të lartë. Pastaj u kthye nga banakieri. – Për këtë njeri… ky s’do paguajë asnjë kokërr leku. Kafeja është nga unë.
Nuk ishte thjesht një deklaratë. Ishte një shpëtim. Një ulërimë që më liroi nga vdekja.
Ai doli nga lokali me të njëjtin stil teatror. Në dalje u kthye dhe pëshpëriti:
-Ju thashë… ky është i mirë. I vetmi që më dha pak dritë…
Nuk e pashë më. Më vonë mësova se dikush nga hasmit e tij e kishte tërhequr e futur në kurth nëpërmjet një vajze në parkun e liqenit artificial. Aty e kishin pritur. E kishin ekzekutuar.
E ndërsa kujtimet vinin e shkonin, më rrethonte ndjesia e pashpjegueshme se gjithçka po më kalonte përmes, historia, krimi, shpëtimi. Si të isha bërë një dritare ku hyn e del gjithçka, por vetë mbetem i palëvizshëm. I heshtur.
PËRULJA
Duke vazhduar atmosferën mbytëse e këtyre ditëve që përshkruam, mund të thuhet pa drojë: kjo ishte Shqipëria në marsin e vitit 1997. Një vend i copëtuar mes dhimbjes dhe urrejtjes, frikës dhe shpresës, nderit dhe tradhtisë. Një komb që vështroi veten në pasqyrën e ferrit dhe nuk e njohu më.
Në atë mjegull, në atë zhurmë, në atë pluhur që u ngrit nga toka e djegur, ne ishim aty. Disa për të ruajtur rendin, disa për ta rrënuar atë, dhe shumë të tjerë thjesht për të mbijetuar.
Albini s’e quante veten as hero, as viktimë. Ishte thjesht një njeri që kishte parë gjithçka nga brenda, dhe që tashmë mbante thellë vetes peshën e asaj që kishte parë. Nuk kishte më dyshim: nuk ishim përballë thjesht një krize, por përballë shpirtit të zhveshur të kombit tonë. Dhe si çdo shpirt i zhveshur, kishte nevojë të fshihej pas diçkaje, pas një uniforme, pas një ideali, pas një kujtese.
Por kujtesa nuk mbetet gjithmonë në libra. Nganjëherë ajo rron në rrudha, në duar që dridhen, në net të gjata kur askush nuk të kërkon më.
Në errësirën e atij marsi, Albini kuptoi se pa shtet, pa ligj, pa drejtësi, liria nuk është shpëtim. Është shkatërrim. Dhe se nëse ndonjëherë do ta rindërtonim këtë vend, do duhej të fillonim me shpirtin, jo me armët.
Ai e mbylli bllokun e tij duke treguar aq pak faqe. Dhe heshtja që mbeti nuk ishte boshësi. Ishte përulje.
EPILOGU
Koha kalon. Ngjarjet zbehen. Por disa kujtime nuk ikin kurrë. Disa plagë nuk mbyllen vetëm me kalimin e viteve, sepse nuk janë në trup, por në ndërgjegje. Ajo që ndodhi në atë pranverë të përgjakur është më shumë se një krizë. Ishte një moment kur shteti dhe shoqëria u provuan deri në palcë, dhe ku shumë humbën besimin, jetën, ose vetveten. Ky ditar nuk është vetëm për të kaluarën. Është për të ardhmen. Për çdo brez që vjen pas, që duhet ta dijë se çfarë ndodh kur ligji hesht, kur frika bëhet normë, dhe kur banditët marrin pushtet. Le të jetë kjo dëshmi jo si një varr i hapur, por si një kambanë që bie për të mos harruar. Që të mos përsëritet më. Asnjëherë më. Sepse liria që nuk mbrohet me drejtësi, është veçse një mashtrim i bukur që na çon drejt greminës./Gazeta Panorama
