AHMET PRENÇI
PJESA E PARË
Ka momente në historinë e një kombi që nuk duhen harruar, jo për t’u mbajtur gjallë si plagë, por për t’u kujtuar si mësim. Marsi i vitit 1997 nuk ishte thjesht një krizë financiare, një rebelim popullor apo një kaos institucional. Ai ishte një përplasje e dhunshme mes dy botëve: të së drejtës dhe të padrejtës, të kujtesës dhe harresës, të dritës dhe errësirës. Këtu janë vetëm ca fletë nga një ditar i një oficeri policie që flet me gjakun dhe frymëmarrjen e atyre ditëve. Ai nuk ka për qëllim të tregojë vetëm ngjarje, por të zgjojë ndjesi, të rindërtojë gjendje, të rishfaqë atë tronditje kolektive që na bëri të kuptojmë se liria pa drejtësi është vetë shkatërrimi.
Personazhi i Albinit nuk është një hero klasik, por një njeri i zakonshëm, një shërbëtor i shtetit që përpiqet të ruajë të drejtën në një kohë kur gjithçka tjetër po rrëzohet. Nëpërmjet syve të tij, lexojmë një rrëfim të vërtetë, të dhimbshëm, por edhe me shpresë. Ky rrëfim është një thirrje për kujtesë. Përgjegjësia jonë më e madhe si shoqëri nuk është vetëm të mbijetojmë, por të mos lejojmë që e keqja të bëhet e zakonshme.
BLLOKU I KUJTESËS
Kishte kaluar pothuajse mesnata. Hija e errët e dhomës ishte gjithçka që i mbetej Albinit, ndërsa ai u afrua në kasafortën e tij, me duar të dridhura. Prej aty, nxori një bllok të vogël, një bllok që e kishte hapur vetëm disa herë gjatë viteve. Ishte një gjë e rrallë, si një pasqyrë e dhimbjeve të kaluara, një pasqyrë që shpesh e kishte mbajtur të mbyllur. Po atë bllok, që përmbante ngjarje që kishin tronditur botën e tij dhe që e kishin lënë pa gjumë netëve të gjatë dhe të ftohta. Në ato shënime, mes fjalëve të shkrimit të rrëmujshëm, ndodhej një periudhë e errët, një periudhë që kishte ndryshuar gjithçka, jo vetëm për të, por për çdo qytetar të atij vendi të shkatërruar.
Ishte viti ’97. Ai kishte qenë rreth 30 vjeç dhe punonte si oficer në drejtorinë qendrore të policisë, në sektorin kundër krimeve të rënda. Por ajo periudhë… ajo ishte një mjegull e zezë që e kishte mbuluar çdo gjë, një periudhë që e kishte përfshirë të gjithë vendin në një harresë të trishtueshme. E gjithë Shqipëria ishte ndjerë si një trup i shkatërruar, pa shpirt, pa udhëheqje. Në atë ditë të errët, ai do të lexonte shënimet e tij, ato që kishin mbetur aty, të shtrira në faqe të pluhurosura, pa asnjë shenjë shprese.
RËNIA E SHTETIT
Sot, në Vlorë, shteti është thjesht një kujtim. Është dita e 28 shkurtit e vitit 1997. Një e premte e zezë. Po kalon një ditë e errët, një ditë kur çdo ndjenjë e sigurisë ka rënë, duke u shndërruar në një qiri të shuar nën forcën e një stuhie të paimagjinueshme. Rendi që dikur kishte sunduar çdo rrugë, çdo lagje, çdo shesh, tani është vetëm një kujtim i zbehur. Vendi është një udhë e zbrazët, ku kaosi është bërë çdo gjë dhe frymon lirshëm. Komisariati i policisë ka rënë, si një kështjellë prej rëre që nuk mundi të mbijetonte përballë shtrëngatës së dhunshme. Oficerët, të mbetur të vetëm dhe të pafuqishëm, i kanë braktisur pozicionin e tyre. Ata, të trembur, kanë hedhur armët dhe janë larguar, duke lënë gjithçka pas. Çdo gjë ka kaluar në duar të frikshme dhe të çoroditura. Disa janë arratisur, disa janë dorëzuar, disa thjesht kanë humbur në errësirën e rrëmujës. Armatimet e ushtrisë? Ato nuk janë më. Turmat i kanë marrë, i kanë rrëmbyer me forcë, i kanë shpërndarë, dhe tani çdo dorë është e armatosur. Nuk ka më kufij, as ligj, as moral. Secili ka fuqi mbi jetën e tjetrit.
Të dënuarit, ata që dikur kishin kryer krime dhe ishin mbyllur prapa hekurave, sot janë shëtitës të lirë në qytet. Me armë në duar, ata vjedhin çdo gjë që ju del përpara, duke shkatërruar çdo gjurmë të dikurshme të rendit. Burgjet janë hapur, dhe qyteti është mbushur me individë që nuk kanë asnjë frikë, asnjë pengesë, asnjë ligj mbi kokë. Kaosi ka dalë jashtë, dhe tashmë nuk ka asnjë forcë që mund ta ndalë. Në televizorin e zyrës shoh skena që më duken të pamundura. Turmat kanë sulmuan zyrat e Shërbimit Informativ, atë institucion të fundit që ende qëndronte i mbërthyer, si një simbol i diçkaje që ka vdekur. Dy nga oficerët e Shërbimit Informativ u vranë në mes të rrugës. Të tjerët mundën të largoheshin. Njëri nga ta, Sokol Qokaj, u tërhoq zvarrë nga turma, trupin e tij i vdekur, si një trofe e humbur, një simbol i një revolucioni që tashmë ishte më shumë mizor sesa çlirimtar. E çuan kufomën e tij drejt grevës së studentëve, por atje nuk kishte më asnjë qëllim, asnjë mesazh. Kishte vetëm vdekje dhe dhimbje.
Tjetri, Besnik Hidri, me vështirësi u dërgua me helikopter për në Tiranë. Disa thanë se ende kishte shpresë, por, nuk mundi të mbijetonte. Vdiq rrugës.
Mendimi ju kthye te uniforma e tij e varur në cepin e zyrës. Ajo që dikur kishte qenë simbol i ligjit, tani ishte vetëm një copë materiali, një objekt që nuk kishte më vlerë. Nuk kishte më asnjë autoritet mbi të. Askush nuk e dëgjonte më Albinin. Askush nuk kishte frikë nga ai. Ai ishte vetëm një njeri që shikonte se si vendi i tij po shkatërrohej, dhe ai nuk mund të bënte asgjë.
Kjo nuk ishte më Shqipëria që ai e njihte. Dhe frika më e madhe ishte, se ndoshta ajo kurrë nuk do të ishte më ashtu siç kishte qenë.
Kaosi kishte mbuluar vendin si një breshkë e zezë që shtrihej pa mëshirë mbi çdo qytet, rrugë e shpresë. Është data 3 Mars dhe është e hënë. Nuk merrej më vesh nëse furtuna kishte shpërthyer nga lart-poshtë apo nga poshtë-lart. Tashkishte shpërthyer nga lart-poshtë apo nga poshtë-lart. Tashmë kishte depërtuar thellë në çdo skaj të territorit.
Kjo pranverë po vinte e hidhur, jo vetëm nga trazirat. Edhe natyra dukej sikur kishte humbur busullën: dielli nuk ngrohte, pemët dridheshin pa sythë, dhe rrugët mbuloheshin nga një peizazh i mjerë. Degë pemësh të varura si krahë të lodhur mbanin plehra, lecka dhe kanaçe plastike. Trotuaret ishin të përlyera dhe të braktisura. Askush nuk i kushtonte vëmendje kësaj panorame të shkatërrimit; vëmendja ishte zhytur në revolta dhe ankth.
URDHËR NGA LART
Në zyrën time të varfër, ulur në karrigen e vjetër prej druri, po shfletoja komunikatat që vinin nga të gjitha anët e vendit. Përreth meje: një tryezë e zhveshur, një makinë shkrimi “Olivetti”, dhe një etazhier i shtrembër që mbahej në këmbë vetëm falë murit pas tij. Dosje të zhubravitura, letra të thara, fashikuj të vjetër hetimesh, qëndronin të shpërndara pa rregull. Përpunoja një nga një informacionet e 24 orëve të fundit, ndërsa mendja më kthente prapa, në dhjetë vitet e fundit të jetës sime si oficer policie. Nga qytet në qytet, nga inspektor në shef krimesh. E njihja mirë fytyrën e vërtetë të këtij vendi. Dhe sot, e ndjeja më fort se kurrë: gjithçka po rrëzohej. Analiza ime duhej të shkonte drejt e në zyrën e Drejtorit të Përgjithshëm. Pesha e fjalëve të mia do formonte pasqyrën e situatës për ministrin, për Kryeministrin… për Presidentin. Ndihesha përgjegjës. Kishte rëndësi. Të dhënat, prognozat, skemat e errëta të grupeve që lëviznin nën sipërfaqe, ishin në dorën time. Unë isha i trazuar. Ngjarjet në jug po përshpejtoheshin. Protestat kishin shpërthyer si një zjarr që s’ndalej. Komisariatet kishin nisur të heshtnin.
Lajmet nga rrethet më vinin me ndërprerje, shpesh kontradiktore, dhe gjithnjë më dëshpëruese. Telefaksi nuk pushonte. E kuptoja: situata kishte dalë jashtë kontrollit. Papritur, telefoni i zyrës cingëroi fort. Më tronditi si një alarm lufte. Ishte gjenerali. – Albin, eja menjëherë në zyrën time. U ngrita, mora bllokun tim të zakonshëm dhe u nisa. Në zyrën e tij, pas nderimit formal, u ula përballë tryezës së madhe ku ai më priste, i zymtë dhe i rraskapitur. Sytë e tij të vegjël ishin të skuqur e të fundosur thellë, me rrathë të zinj që e bënin të dukej më i plakur se kurrë. Veshur me kostum të zi, këmishë të bardhë si bora dhe kollare blu e errët. Ai nuk kishte veshur uniformën atë ditë. Një shenjë e qartë se diçka rëndë po ndodhte.
Duke rrotulluar stilolapsin në dorë me nervozizëm, më shikoi drejt në sy. -Po e ndjek situatën në jug? – tha. -Gjendja është shumë e rëndë. Jemi pothuaj pa informacion. Linjat janë të prera, fakset ndalojnë në gjysmë, dhe kur arrijmë të lidhemi me dikë, raportet janë ose të rreme, ose të frikshme. Ai fliste me një tension të dukshëm. Zëri i tij kishte humbur autoritetin e zakonshëm, ishte bërë i rëndë, i ngjeshur, me jehonën e një paniku të kontrolluar. -Nuk kam më besim tek raportet. Disa nuk përgjigjen fare. Të tjerët më gënjejnë. Ndoshta kanë frikë, ndoshta janë vetë në mëshirë të fatit. Prandaj… do nisesh. Do marrësh një nga inspektorët dhe do shkosh me helikopter në Përmet. Atje janë vendosur edhe njësi të ushtrisë. Pastaj, nëse është e mundur, do shkoni në Gjirokastër dhe më tej në Sarandë. Dua raport të saktë, të qartë, të vërtetë. Jo thashetheme. Jo improvizime. Fjalët e tij u ngulitën thellë në mendjen time. E kuptova menjëherë: nuk ishte një kërkesë. Ishte urdhër. U ngrita në këmbë dhe e nderova. Sytë e tij nuk kishin më shpresë, vetëm kërkesë për të mbijetuar brenda kaosit. Dola nga zyra me një ndjesi që më ngjeshte kraharorin. Ishte një mëngjes i zymtë, ajri kishte ngjyrën e plumbit dhe rrugicat dukeshin sikur prisnin të shembeshin. Fjalët e gjeneralit më ushtonin në kokë si kambana të mëdha që binin për ndonjë funeral të pashpallur. Kishim hyrë në një errësirë nga e cila askush nuk e dinte nëse kishte dalje. Situata ishte një ferr i gjallë. Gjithçka po shkatërrohej.
Qytetet ishin kthyer në fusha lufte, rrugët ishin pushtuar nga kaosi, ndërsa ne, oficerët, ndiheshim më të braktisur se kurrë më parë. Asgjë nuk kontrollonim më. Ishim thjesht figura në një lojë të përgjakur, pa rregulla. Ishte një mëngjes i errët dhe i heshtur kur dola nga zyra e Drejtorit të Përgjithshëm. Ai nuk pati nevojë për shumë fjalë, gjithçka që tha, më tronditi si kambanë që binte për një të vdekur. E dija se urdhri që mora nuk ishte një detyrë, por një fatkeqësi e paralajmëruar. I drejtova hapat drejt zyrës së Biordit, kolegut tim dhe mikut më të mirë. E gjeta në heshtje. Nuk pati nevojë për shumë shpjegime. Më pa në sy dhe kuptoi. U nisëm bashkë, ndoshta për herë të fundit. Helikopteri u ngrit në qiell me zhurmën therëse të motorëve. Poshtë nesh, toka ishte e çarë, e nxirë, e gjakosur. Shtëpi të djegura, makina të përmbysura, njerëz që vraponin si fantazma pa drejtim. Bashkë me ne ishin edhe dy inspektorë të shërbimit informativ. S’u thamë asgjë. Nuk kishte nevojë. Ata kishin misionin e tyre, ne tonin. – Albi… – më foli Biordi me zë të ulët, – po sikur të mos arrijmë dot në Përmet? Nuk pata përgjigje. Vetëm e shikova në sy. Heshtja foli për të dy. Papritur, një krismë e fortë përplasi ajrin. Helikopteri u drodh. Zemra më ndaloi për një çast. Breshëri plumbash shpërtheu nga poshtë. Piloti bëri një manovër të furishme, por ndihesha i zhveshur, si një shënjestër në qiellin e një vendi që po digjej.
Me fat, kështu mund ta përkufizosh atë fluturim. Arritëm në stadiumin e Përmetit. Por ajo që gjetëm atje ishte një makth.
Qyteti dukej si një kamp ushtarak. Ushtarë, oficerë dhe vullnetarë të mbledhur nga të gjitha anët e vendit, ishin strukur si gardh i fundit për të mbrojtur një shtet në rënie të lirë. Sytë e tyre ishin të skuqur nga lodhja dhe frika. Armët i mbanin shtrënguar si për të kapur një shpresë që nuk ekzistonte më.
TOKA E DJEGUR
Në atë qytet, dikur i qetë dhe i bukur, tani gjithçka gumëzhinte nga frika dhe shkatërrimi. Lulishte të shpërfytyruara, rrugë me mbeturina, njerëz të hutuar, ca të armatosur, ca të heshtur. S’kishim as kohë, as ndjenja për të qëndruar. Gjetëm një fugon të braktisur në dalje të qytetit dhe u nisëm për në Gjirokastër, me veshje civile, si dy pasagjerë të rastësishëm në një tren drejt të panjohurës. Aty, në Gjirokastër, ku mendonim se do gjenim pak frymëmarrje, na përplasi realiteti si goditje çekiçi. Qyteti ishte heshtje dhe terror. Në rrugë, vetëm hija të armatosura. Njerëz që qëllonin pa arsye, pa cak. Komisariati ishte një rrënojë. Ishte dje gur. Çdo zyrë, çdo dokument, çdo dëshmi ishte zhdukur. Ishin futur njerëz të çliruar nga burgjet dhe kishin marrë gjithçka me vete, edhe hijet. Prokuroria ishte bërë hi, por një godinë kishte mbetur në këmbë, Gjykata. Një gjyqtar me emrin Hysni Demiri, kishte montuar një mitraloz në tarracë dhe mbronte hyrjen me duart e tij. I vetëm. Një njeri që ruante ligjin në një qytet pa ligj. I vetmi që s’kishte dezertuar. Policia? Ushtarakët? Askund. Miq tanë, oficer policie te dezertuar na takuan fshehurazi.
Na panë në sy dhe na thanë: ikni, sa nuk është vonë. Nëse kuptohej se ishim policë të ardhur nga Tirana, do na pushkatonin pa u menduar dy herë. Fytyrat e tyre ishin të bardha nga frika. Britmat dhe krismat në rrugë ishin të vetmet sinjale që jeta vazhdonte, por si një jetë e përmbysur. Vendosëm me Bjordin të shkojmë në Sarandë. E dija që edhe atje do ishte kaos, por nuk mund të qëndroja. E vetmja mundësi ishte një burrë që njihja prej kohësh, Iljazi, një financier i qetë, që çdo ditë bënte rrugën për në shtëpinë e tij në Sarandë. Ai ishte i tronditur. -Mos të shkojmë! – na tha me zë të ulët. – Do na vrasin. Koka e policit tani është më e lira. Është “argëtim” për ta. U drodh, por me këmbënguljen tonë nuk refuzoi. E kuptoi që nuk kishim rrugë tjetër. Ishte një burrë me zemër të madhe. E pranoi rrezikun dhe vendosi të na çonte. Fjetëm atë natë në shtëpinë e një oficeri policie, dhe mëngjesin tjetër, rrugës për në Sarandë, e ndjenim se ishim në buzë të një humnere ku çdo kilometër mund të ishte i fundit.
NË TYTËN E TANKUT DHE OFICERI NË FLAKË
Këtë mëngjes të datës 4 mars 1997, u nisëm me makinën e Iljazit, një Passat gri, pa asnjë shenjë të veçantë, veç targave të qytetit të Sarandës. Por ajo makinë, në sytë tanë, ishte si një arkivol në lëvizje. Unë u ula përpara, në heshtje, ndërsa Iljazi në timon nuk fliste, i përqendruar si një kirurg para operacionit. Bjordi, mbrapa nesh, rrinte me sytë ngulitur në rrugën përballë, pa pipëtirë. Në sedilje, nën këmbët tona, armët. Çantat me rrobat u hodhën në bagazh sikur nuk kishin më peshë për ne. Ajo që mbanim brenda vetes peshonte më shumë. Kishim hyrë në një zonë gri, ku nuk ekziston më ligji, as fjala, vetëm frika dhe instinkti i mbijetesës. Rruga drejt qytetit Sarandës ishte një udhëtim në heshtje, por secili nga ne fliste me veten e tij. Në mendje kisha një zë të vetëm: “Mos bëj gabim. Ruaj qetësinë. Mos lësho frikën.”
Tre kilometra para hyrjes, rruga u mbyll si një portë ferri. Njerëz. Të armatosur. Të çoroditur. Të rrezikshëm. Iljazi shikoi përpara pa kthyer kokën. Vetëm tha me një zë të mbytur: -Mos flisni. Dialekti ju tradhton. Ajo nuk ishte një porosi, ishte një lutje. Ai e dinte mirë ku ishim futur. Ishte shumë vonë për t’u kthyer. Kur e kuptuam këtë, rrahjet e zemrës s’na lejonin të mendonim më. Më shumë se frikë, ishte paralizë. Kjo nuk ishte më një kontroll, ishte një ekzekutim në pritje. Tre vetë u afruan. Të shpërfytyruar. Fytyra të zverdhura nga uria, nga urrejtja, nga jeta në një ferr të pashpëtueshëm. Kishin sytë bosh, por armët plot. Na urdhëruan të zbrisnim. Trupi nuk donte të lëvizte. Këmbët më ishin bërë si beton, por më në fund dola. Bjordi gjithashtu. S’duhet të jepnim asnjë shenjë rebelimi. -Hë, plehra, nga vini? – tha njëri. Zëri i tij kishte një ironi të çmendur, si të tallej me frikën tonë. -Duken si policë, këta qelbanikë, – tha tjetri, dhe pa paralajmërim, ndjeva një goditje me qytë në shpatull. Dhimbja më verboi për një çast, por nuk guxova as të psherëtij. Bjordi rrinte si statujë, edhe ai i ngrirë nga goditja. Ishte sikur të na kishte rënë një perde e zezë mbi fytyra. Nuk kishim më emër, as histori, as identitet. Ishim “të dy nga Tirana”, asgjë më shumë. Kur zbuluan radion ndërlidhse në kroskot, pasoi britma: -Të Shikut janë! Dhe u lëshuan si ujqër. Goditje pa fund. Përreth, tym, britma, britma. Nuk ishim më njerëz në sytë e tyre, ishim shënjestër. Iljazi u hodh si i çmendur përpara. Ishte i vetmi që fliste, që kishte zë. Zëri i tij dridhej, si njeri që ndien se po i shpërbëhet bota. Ai nuk po mundohej të na mbrojë thjesht, ai po shiste shpirtin për ne. Ishte kthyer në avokat, në vëlla, në dëshmitar e besë. -Jam nga policia, jam financier! fjalët i dilnin me copa, si të ndërpriteshin në gjysmë rruge nga frika. Sytë e mi shikonin anash, poshtë, pa lëvizur kokën. Mund të na zbulojnë armët, mendova. Po i zbuluan, çdo fjalë është e pavlefshme. S’ka më fjalë, vetëm plumba. Nuk isha më i gjallë, por as i vdekur. Isha në një vend të ndërmjetëm, një ndjesi e frikshme që nuk e përshkruan dot fjala. Makinat e tjera ishin bllokuar si ne. Më pas pashë flakët. Një makinë që digjej. Brenda, një trup që përpëlitej. Këmbët i vareshin jashtë, por pjesa tjetër e trupit po shkrihej. Tronditja më ngriu gjakun.
Ajo makinë po digjej dhe trupi i atij që ishte brenda gjithashtu po shkrumbohej. Po përcëllohej i gjallë. Askush nuk merrej me të. Kishin mbaruar punë me atë makinë.
Dhe pak më tutje, pranë një shtylle elektrike, dallova një tjetër skenë që më ngriu gjakun: një person tjetër, i lidhur me litar, ishte torturuar barbarisht nga rebelët. Kishte trupin e zhveshur deri në brez dhe shenja gjaku në fytyrë. Britmat e zërin e tij nuk ia dëgjonte askush, vetëm turma që qeshte. Rreth tij sillen si grabitqarë, duke e goditur dhe tallur. Ai nuk kërkonte ndihmë. Nuk mundej më. Radhën e kishim ne të tjerët për t’u vrarë e djegur.. Pastaj erdhi ai, Ladi. Komandanti. E gjithë pesha e vendimit qëndronte në një njeri. Një psikopat në komandë. Ai u afrua, foli me autoritet:
-Kush janë këta? -Të SHIK-ut, – tha dikush.
-Vritini! Ato dy fjalë më goditën më shumë se grushtet. Aty, brenda vetes, unë shënova për herë të parë: “Sot vdes.” Por Iljazi nuk ndaloi. U hodh para Ladit, e thirri me emër, si të thërriste një mik të humbur në një ëndërr të keqe: -Janë në besën time! Të lutem! Zëri i tij ishte lutje, ishte britmë, ishte dëshpërim. Ladi heshti. Vetëm e pa. Diçka ndodhi në sy. Jo mëshirë. Jo dhembshuri. Por diçka… e brishtë, e pavetëdijshme, që e ndaloi dorën. Një grimë kujtese. -Kaloni, janë të Iljazit, – tha. Dhe sikur asgjë s’kishte ndodhur, u kthye nga të tjerët. Ne nuk ekzistonim më për ta.
Hipëm në makinë si kufoma që lëvizin. Në shtëpinë e Iljazit, pranë portit në Sarandë, sapo hymë, na u rrëzuan këmbët. U shembëm në divane. Tani që ishim të sigurt, trupi nisi të flasë. Dhimbje në shpinë, gjunjë, supe. Koka si kazan. Pamë njëri-tjetrin dhe kuptuam: kishim lindur për herë të dytë.
-Na bëj një kafe, – i thashë. -Për shpirtin tonë – tha Bjordi
Ai solli kafen. Cigarja na dridhej në gishtat që nuk i komandonim më. Nuk po pinim. Po kapeshim pas një rituali për të mos u çmendur. Kur më në fund folëm për t’u larguar, Iljazi s’u besonte veshëve. -Ju s’e patë se ç’bëhet jashtë?! Do ju vrasin, – tha. Ishte më shumë dëshpërim sesa këshillë. Por ne nuk mund të rrimë më. Pas vdekjes nuk ka më frikë. Dhe kjo ndjesi, ky çlirim i çuditshëm, na bëri të lëvizim. -Po është shkruar, le të ndodhë, – tha Bjordi, duke parë nga dritarja. Iljazi na dha makinën. Na dha pak shpresë. Dhe ndoshta, pa e thënë, na dha edhe falje.
