Nga Thoma Gëllçi
Refleksione mbi romanin “ Rënia” të shkrimtarit Shefqet Meko
Në romanin “Rënia” , Shefqet Meko ndërton një tekst të guximshëm e shumëplanësh, ku fantazia krijuese ndërthuret me reflektimin publicistik dhe analizën sociale, duke krijuar një strukturë që tejkalon format tradicionale të rrëfimit. Kjo vepër nuk përpiqet të tregojë vetëm historinë e një njeriu, por synon të ndriçojë një epokë në krizë – tranzicionin shqiptar – nëpërmjet një vezhgimi të thellë mbi zhgënjimin, rënien dhe dilemën morale të intelektualit që përballet me rrënimin e një sistemi dhe të vetë ndërgjegjes.
Në qendër të veprës është Maks Prifti, një figurë komplekse që mishëron konfliktin mes idealizmit të trashëguar dhe cinizmit që mbizotëron në realitetin përreth. Ai përfaqëson një brez të formuar në frymën e devotshmërisë komuniste, por që rritet për të kuptuar se ai sistem e ka humbur thelbin moral. Rruga e tij jetësore – nga një shkollë që përgatit kuadro për sektorin bujqësor drejt gazetarisë – është një udhëtim i brendshëm nga bindja drejt dyshimit, nga besimi drejt revoltës. Ky transformim ndodh përmes një përplasjeje të përhershme midis mendimit të lirë dhe kufizimeve ideologjike, e shoqëruar me një ndjeshmëri të thellë etike që i jep romanit tonin e tij tragjik.
Që në skenat e para të romanit ndjehet një tension etik që buron nga kontrasti mes realitetit të përjetuar dhe atij të paraqitur si normë ideologjike. Maks Prifti, në përpjekjen për t’i dhënë zë jetës studentore përmes gazetës së universitetit B, zbulon se zëri i rinisë nuk është veçse një jehonë e kontrolluar nga një aparat i sofistikuar propagande. Ky moment zbulesë përfaqëson një pikë kthese estetike në tekst: përmes një gjuhe të ngarkuar me heshtje, me ndalesa dhe me thirrje të nënkuptuara, Shefqet Meko na bën të ndiejmë sesi fjala shndërrohet në mjet kontrolli dhe sesi liria, në vend që të frymëzojë, mbytet në rregulla të pashkruara.
Fillimi i romanit ku Maksi pret jashtë zyrës së Komitetit të Partisë te Rajonit, ku po diskutohej pranimi i tij ne parti, është një nga skenat e para të mbushura me simbolikë. Peizazhi vjeshtor që shfaqet përtej xhamit shndërrohet në metaforë të shpërbërjes së brendshme: era që përplaset në heshtjen e betonit institucional përfaqëson zërin e brendshëm të individit që kërkon të depërtojë përmes një strukture të palëvizshme. Kjo skenë, e ndërtuar me një ngadaltësi kinematografike, është një stacion pezullimi, një çast përmedimi, ku njeriu e ndien trupin si peng të një kohe që nuk i përket më.
Romanit i vlon një dramë e përmbajtur, që rrjedh jo nga veprimet e forta, por nga përplasjet e mendimit. Maksi nuk kërkon ta rrëzojë sistemin me revolucione të mëdha, por e vuan atë në mënyrë të heshtur, përmes dyshimeve, përmes refuzimit të heshtur dhe pyetjeve që s’kanë përgjigje. Pyetja nëse ia vlen të mbetesh i ndershëm në një botë që e përçmon ndershmërinë është boshti etik rreth të cilit rrotullohet gjithë struktura narrative. Por ajo që e bën këtë bosht kaq të fuqishëm është pikërisht mënyra si Shefqet Meko e zhvillon përmes detajeve të vogla: një fjalë e papërkthyeshme, një shikim që zgjat më shumë se duhet, një heshtje që zë vendin e një dialogu të shmangur. Në planin estetik, Meko përdor një gjuhë që është njëkohësisht e drejtpërdrejtë dhe e përmbajtur, e mbushur me metafora të pashkruara që burojnë nga konteksti, jo nga zbukurimi. Ai nuk e rëndon tekstin me retorikë, por lejon që vetë rrëfimi të marrë funksion poetik. Strukturat narrative janë të fragmentuara, të përbëra nga kthime retrospektive, ndërrime këndvështrimesh, dhe shpesh ndërprerje që e bëjnë leximin më shumë një proces reflektimi se sa ndjekje të një linje veprimi. Kjo strukturë mozaike është në vetvete pasqyrë e një vetëdijeje të thyer, që kërkon të rindërtojë kuptimin përmes copëzave.
Personazhet anësore në roman funksionojnë si figura alegorike të një sistemi të konsoliduar në mediokritet. Ato nuk janë ndërtuar për të krijuar empati emocionale, por për të ofruar një panoramë të shoqërisë shqiptare në shpërbërje: burokratë të zellshëm që veprojnë mekanikisht, figura që përfaqësojnë më shumë role sesa personalitete, të rinj të lodhur nga pritjet pa horizont. Kjo zgjedhje artistike – për të skicuar tipologji në vend të karaktereve të rrumbullakëta – është në funksion të misionit kritik të romanit: të denoncojë, jo të argëtojë.
Në këtë rrëfim të një rënieje morale, dashuria e ndaluar merr përmasa simbolike përmes figurës së Emes, vajzës që Maksin e dashuron, por që i ktheu unazën për shkak të një vendimi politik të prindërve. Ajo nuk është vetëm një personazh femëror, por një kujtesë e një kohe që nuk u realizua kurrë. Kur më vonë vendosin të largohen bashkë nga Shqipëria dhe Maksi hedh unazat në det, ky gjest nuk është një shenjë çlirimi romantik, por një akt i dhimbshëm rebelimi ndaj formave të rreme të lidhjes. Fundi i saj tragjik në det e ngre Emën në një figurë mitike: Shqipëria që nuk arriti të shpëtojë nga vetja.
Figura e biçikletës, shoqja e vetme dhe e pandryshueshme e Maksit, merr përmasat e një simboli të jetës së ndershme dhe të qëndrueshme. Në një realitet ku gjithçka tjetër është e rreme – shokët e Partisë me vetura, sekretaret dhe kollaret e zhveshura nga etika – biçikleta është e vetmja që nuk e tradhton. Kjo metaforë mbështjell romanin me një melankoli të butë, ku edhe mjetet më të thjeshta marrin vlerë të jashtëzakonshme në një botë që ka braktisur çdo busull morale.
Romani “Rënia” i Shefqet Mekos është i mbushur me detaje dhe fragmente tronditëse. Një prej tyre është kur protesta studentore merr përmasa simbolike, estetike dhe ekzistenciale. Ngjarja – një akt proteste radikal dhe i paprecedentë nga një studente – vendoset në kufijtë e performancës dhe martirizimit, duke kthyer trupin femëror në mjet akuze politike. Në planin estetik, ky fragment ngjan me një skenë teatrale me ngarkesë të lartë simbolike, që ndërthur bukurinë, dhimbjen dhe revoltën në një mënyrë të rrallë në letërsinë shqipe. Landa Budina zhvishet përballë turmës jo për provokim, por për të përfaqësuar zhveshjen e një kombi, një shoqërie që është lënë “lakuriq” nga një qeveri e vdekur në shpirt, e “plakur” dhe e paaftë. Trupi i saj bëhet metaforë: akti i zhveshjes është një formë për të shpërfaqur të vërtetën e zhveshur të një regjimi që ka dështuar.
Përshkrimi i Landës si një figurë klasike përballë Da Vinçit, Mikelanxhelos apo Van Gogut i jep skenës një dimension artistik universal. Ajo nuk është thjesht një vajzë që proteston; ajo është një ikonë e bukurisë që sfidon politikën përmes estetikës. Është si të thuash: nëse politika është shëmtuar, e vetmja gjë që mund të përballojë shëmtinë e saj është bukuria e kulluar dhe pa fjalë. Ngarkesa emocionale e skenës rritet nga mungesa e mediave – “asnjë kamerë, asnjë mikrofon, asnjë fotograf” – një ironi e thellë që nënvizon indiferencën e shoqërisë dhe harresën e revoltave të vërteta. Ky është një detaj mjeshtëror nga Meko: çasti më i fortë i një proteste kalon pa u dokumentuar, pa u regjistruar, si për të treguar se historia e vërtetë është ajo që nuk bëhet lajme, por që lë gjurmë në ndërgjegje.
Veprimi i Landës është gjithashtu një akt i pashembullt vetëflijimi estetik: “ishte një dorëzim fizik dhe shpirtëror”, një moment që nuk mund të përsëritet, dhe që mbetet i ngulitur në ndërgjegjen e turmës si një ndjesi tronditjeje kolektive. Fakti që askush nuk arrin të thotë një fjalë e dëshmon fuqinë e skenës – ajo tejkalon diskursin racional dhe depërton në nivelet më të thella të reagimit emocional dhe moral.
Për më tepër, është e rëndësishme të theksohet se ky fragment nuk duhet lexuar thjesht si një akt simbolik i një individi, por si një diagnozë e një shoqërie të lodhur, të pambrojtur, që ka humbur fjalën dhe shpresën. Zhveshja e Landës është zhveshja e një ideali; është përpjekja e fundit për të tronditur një trup të mpirë shoqëror. Ajo zhvishet sepse fjalët nuk mjaftojnë më – sepse çdo deklaratë është bërë e zbrazët dhe çdo slogan është përdorur nga vetë sistemi që ajo përpiqet të rrëzojë.
Skena mban një ngarkesë dramatike që i afrohet një katharsisi antik, ku bukuria, sakrifica dhe dhimbja ndërthuren në një akt të vetëm. Në këtë mënyrë, fragmenti shërben si një portë e artë për të kuptuar protestën jo thjesht si një reagim spontan, por si një akt artistik, një performancë e thellë simbolike dhe ekzistenciale që kërkon të çajë heshtjen e një bote të rrënuar.
Maks Prifti, si vëzhgues i heshtur i kësaj skene, përfaqëson ndërgjegjen që regjistron, por nuk ndërhyn dot. Ai kupton se kanë mbetur të vetëm – pa vëmendje, pa mbështetje, pa kujtesë. Kjo e bën aktin e Landës edhe më tragjik: është bukuria e fundit përpara rrënimit të plotë.
Ky fragment është një nga momentet më të fuqishme të romanit “Rënia”, ku letërsia ngjitet në lartësinë e performancës, politika bie në nivelin e skandalozitetit të heshtur dhe trupi femëror shndërrohet në flamurin e fundit të protestës. Një skenë që nuk të le pa dridhje, dhe që mbetet si një skulpturë e paharruar në ndërgjegjen e lexuesit.
Maks Prifti nuk arrin të shpëtojë, por as nuk nënshtrohet. Ai ecën më tej, në rrugët e një Tirane të ftohtë dhjetori, me vetëdijen e humbjes dhe nevojës për të kujtuar. Kjo është pika ku romani kalon nga rrëfim në kujtesë kolektive, nga fabul në dëshmi. Figura të tilla si shokët e Partisë, sekretari i rinisë i arratisur në Greqi dhe i vrarë nga Sigurimi i Shtetit, Sekretari i Komitetit Qendror të Rinisë që braktis anijen që po mbytet si ai kapiteni që largohet i pari nga anija që po mbytet, shkrimtari i arratisur, operativi i Sigurimit që shndërrohet në rojen e udhëheqjes së re, i persekutuari qe kthehet nga burgjet e diktatures, dhe pardesyte e bardha qe shkojne ne te njejtat vila, apo vetë qyteti me atmosferën e tij të lagësht, janë më shumë se personazhe: janë imazhe të një epoke që po largohet, por që ende nuk është përballuar plotësisht nga ndërgjegjja kombëtare.
“Rënia” nuk është një roman për ta mbyllur dhe harruar. Ai është një thirrje për të kujtuar, për të reflektuar, për të mos pranuar harresën si zgjidhje. Nuk ofron zgjidhje, por ngre pyetje. Nuk e pajton lexuesin me realitetin, por e shqetëson. Është një vepër që i përket atij tipi letërsie që nuk prodhohet shpesh, por që kur lind, mbetet si dëshmi e thellë artistike e një kohe të vështirë dhe e shpirtit që refuzon të heshtë.
Epilogu i romanit Rënia të Shefqet Mekos është një pasazh tronditës dhe shumëdimensional, që mbyll veprën jo me një përfundim të qetë, por me një shpërthim grotesk, një kolazh absurd të rrënimit personal, simbolik dhe historik të protagonistit. Në këtë sekuencë, Maks Prifti, tashmë i zhvendosur fizikisht nga Shqipëria, por jo shpirtërisht i çliruar prej saj, endet si një hije e vetes nëpër Romën madhështore, duke mishëruar çmendurinë e një epoke dhe të një brezi të dështuar në përpjekjen për të mbetur i ndershëm.
Artistikisht, ky epilog është një monolog dramatik i shtrirë në një skenë të hapur: Roma si qytet arketipal i Perëndimit përballë një shpirti lindor që ka kaluar përmes ferrit ideologjik. Maks Prifti, i veshur si kauboj dhe me libra të Shekspirit në dorë, është një figurë donkishoteske – i ndriçuar nga idealizmi i dikurshëm, i vrarë nga përplasja me realitetin, dhe tani, i kthyer në një vizionar të çartur që shpreson të dëgjohet nga Papa ose nga fantazma të së kaluarës.
Fuqia e kësaj skene qëndron te mënyra sesi grotesku ndërthuret me tragjiken. Protagonisti nuk është një i çmendur vulgar, por një Hamlet që ka humbur skenën dhe është ngujuar në një monolog të pafund me veten. Ai nuk flet me të tjerët sepse askush nuk e dëgjon – por kjo nuk e ndal të vazhdojë. Kjo ngulmimësi e bën figurën e tij më tragjike se komike. Ai shpall se është Dante Aligeri, që vjen të rrëfejë ferrin. Dhe në të vërtetë, është pikërisht kjo: Maks Prifti është rrëfimtari i një ferri që nuk i përket vetëm Shqipërisë së vjetër, por edhe Perëndimit që nuk e pret dot.
Kombinimet absurde që shpall – Viktor Hygo dhe Viktor Emanueli shqiptarë, Balzaku grek, vepra që do të fitojë Nobelin – janë jo vetëm shenja të një shpirti të rrënuar, por edhe një mënyrë për të sfiduar realitetin e shurdhët. Ai nuk ka më një vend të caktuar në botë, prandaj prodhon një univers të vetin ku kufijtë e nacionalitetit, historisë dhe letërsisë zhbëhen. Kjo është një alegori e asgjësimit të kuptimeve të vjetra, një mënyrë për të rikrijuar një identitet nëpërmjet absurdit.
Maks Prifti shfaqet si një mbartës i amaneteve të humbura. Pikturat e Kadri Kukusë që ai i ekspozon në rrugët e Romës janë jo vetëm relike të një arti të refuzuar, por edhe dëshmi e një trashëgimie që askush nuk e do më. Britma e tij “Ky është Van Gogu shqiptar. Unë jam Xhek London…” është një lloj lutjeje, një thirrje për të dhënë dëshmi se diçka kishte vlerë. Por, ajo tingëllon në boshllëk. Askush nuk përgjigjet. Dhe përsëritja ritualistike e këtij refreni i jep epilogut një ton liturgjik të çuditshëm, ku komedia e marrosjes së një njeriu ngrihet në nivelin e një tragjedie kolektive.
Shfaqja e Rozës, bijës së piktorit, si një fantazmë që pritet por nuk vjen, është një tjetër metaforë e rrëfimit të dështuar. Në mënyrë të nënkuptuar, ajo përfaqëson Perëndimin që nuk e njeh dhimbjen e Lindjes. Maks Prifti vazhdon të besojë se dikush do të kujtohet, do të kujdeset për ato që ka mbartur mbi shpinë. Por fundi është i heshtur dhe i mjerë: ai mbetet vetëm me pikturat, me amanetet dhe me britmat që vetëm ai i dëgjon.
Në këtë epilog, gjuha letrare e Mekos merr një ngarkesë të jashtëzakonshme figurative. Kemi një shkrirje të rrëfimit realist me elementët e absurdit, groteskut dhe tragjikomedisë. Referencat ndaj Dantes, Xhek Londonit, Shekspirit, Balzakut dhe çmimeve Nobel krijojnë një tension mes madhështisë së dëshiruar dhe përuljes së përjetuar. Në thelb, kemi të bëjmë me një figurë të martirizuar nga idealizmi, një njeri që e ka dashur vendin e tij, por nuk e ka njohur kurrë më pas.
Shprehja “Tani që u marrosa, kuptova kotësinë e jetës me ideale komuniste” është një kulm estetik i tragjedisë së heshtur të këtij personazhi. Ajo shënon jo vetëm një braktisje të një sistemi, por edhe një pohim të vonuar se dashuria për një ide mund të çojë në asgjësim të vetes. Në këtë kuptim, Maks Prifti nuk është vetëm viktimë e një ideologjie, por edhe e një ndershmërie të tejskajshme që nuk gjeti vend në asnjë realitet.
Kështu, epilogu i romanit Rënia nuk është thjesht një përmbyllje. Ai është një lloj apokalipsi personal – një fund i botës së protagonistit – që jepet me gjithë ngarkesën e një rituali të dëshpëruar, në një skenë që përzien të shkuarën dhe të tashmen, realitetin dhe çmendurinë, komedinë dhe tragjedinë. Një finale që nuk jep zgjidhje, por lë gjurmë. Dhe këto gjurmë janë të thella, të dhembshme dhe tronditëse.
