Nga Prof.Pal Nikolli
Çështja, kur shoqeria “vret” dijen dhe njerëzit e dijes, kërkon një reflektim mbi mënyrat e ndryshme, të përsëritura dhe shpesh të maskuara me të cilat kjo ndodh. Siç vëren studiuesi i pushtetit Michel Foucault, “dija dhe pushteti janë të ndërlidhura në mënyra thelbësore” (Foucault, 1980). Kjo ndërlidhje shfaqet në mënyra ekstreme nën regjime autoritare, por edhe në forma më të buta, por jo më pak shkatërruese, në shoqëritë moderne.
1. Terrori i hapët: Shtypja nën regjimet diktatoriale (Shembulli i Shqipërisë Komuniste)
Periudha komuniste në Shqipëri (1944-1991) paraqet një nga shembujt më brutale të “vrasjes” sistematike të dijes dhe intelektualëve. Regjimi komunist, në emër të “revolucionit” dhe “luftës kundër armiqve të klasës”, sistemoi persekutimin, internimin, burgosjen dhe ekzekutimin e qindra intelektualëve, profesorëve, artistëve dhe studentëve. Siç dokumenton historian Bernd J. Fischer, “elita intelektuale e Shqipërisë u shkatërrua fizikisht dhe nga ana shpirtërore” (Fischer, 1999). Cenzura ekstreme, izolimi ndaj botës dhe detyrimi ndaj “realizmit socialist” e bënë të pamundur pavarësinë e shkencës dhe krijimtarisë. Arsimi u shndërrua në mjet indoktrinimi, ku “fjala e lirë dhe mendimi kritik ishin një dënim i sigurt” (Pipa, 1989). Kjo ishte një vrasje e dyfishtë: fizike e atyre që guxonin të mendonin, dhe shpirtërore e mundësive intelektuale të një kombi.
2. “Vrasja” e butë: mekanizmat e sotëm të neglizhencës dhe zhvlerësimit
Në shoqëritë e sotme, “vrasja” e dijes shpesh merr forma më të fshehta, por jo më pak të dëmshme:
Zhvlerësimi dhe neglizhenca: Shkencëtarët dhe intelektualët ballafaqohen me mospërfillje sistematike. Siç shprehet filozofi Noam Chomsky, “Në shoqëritë ku fitimi është mbizotërues, dija që nuk prodhon të ardhura të menjëhershme shpesh neglizhohet” (Chomsky, 2004). Kjo manifestohet në financimin e pamjaftueshëm të kërkimit dhe mospërdorimin e rezultateve shkencore në vendimmarrje.
“Rrjedhja e trurit” (Brain Drain): Kushtet e këqija ekonomike, korrupsioni dhe mungesa e respektit shtyjnë talentet më të mëdha të emigrojnë. Ky fenomen, i quajtur “rrjedhja e trurit”, është një “hemorragji intelektuale” që e dobëson rrënjësisht kapacitetin inovativ të vendit (Deutsche Welle Raport mbi Ballkanin, 2023).
Kriza e arsimit dhe sulmi kundër shkencës: Sisteme arsimore të dobëta, të fokusuara në memorizim dhe të prekura nga korrupsioni, nuk krijojnë bazën për të menduarit kritik. Gjithashtu, “rritja e anti-shkencës dhe mohimi i fakteve në diskursin publik është një fenomen global shqetësues” (Nature Editorial, 2021), që pengon përhapjen e dijes së vërtetë.
Kultura anti – Intelektualizëm: Në një kulturë ku “dija” dhe “intelektuali” shihen si elitiste ose të panevojshme, ku ekspertiza i kundërvihet opinionit të paprovuar, krijohet një mjedis armik për rritjen intelektuale. Ky fenomen, i studiuar nga historiani Richard Hofstadter (Anti-Intellectualism in American Life, 1963), është i prekshëm edhe gjerësisht sot.
Epidemia e dezinformimit: Përhapja masive e lajmeve të rreme dhe manipulimi i opinionit publik “e bën të vështirë dallimin e së vërtetës nga gënjeshtra, duke e ‘vrarë’ efektivisht kërkimin e njohurive të sakta” (Raport UNESCO mbi rrezikun e dezinformimit, 2022).
Korrupsioni dhe nepotizmi: Kur meritat dhe dija nuk janë kritere për avancim, por marrëdhëniet dhe korrupsioni, intelektualët ndjehen të përçmuar dhe të pafuqishëm, ç’ka i shtyn ata drejt apatisë ose emigrimit.
Një Vrasje e vazhdueshme e së ardhmes.
Siç na mëson historia, shoqëritë që “vrasin” dijen dhe intelektualët e tyre – qoftë fizikisht si në diktaturën komuniste shqiptare, qoftë përmes neglizhencës, zhvlerësimit dhe mekanizmave sistematike të sotëm – në realitet po “vrasin të ardhmen e tyre”. “Vrasja” e dijes nuk është një episod i kaluar i mbyllur, por një kërcënim i vazhdueshëm që kërkon vigjilencë dhe veprim të vazhdueshëm. Për të kundërvënë këtë, është e domosdoshme:
1. Vlerësimi dhe respekti sistematik për rolin e intelektualëve dhe shkencëtarëve në zhvillimin shoqëror.
2. Investimet e qëndrueshme dhe të mjaftueshme në arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor.
3. Lufta e ashpër kundër korrupsionit dhe nepotizmit në institucionet e dijes.
4. Promovimi i mendimit kritik dhe i kulturës së bazuar në fakte nga sistemi arsimor dhe mediat.
5. Krijimi i kushteve konkrete për të ndaluar “rrjedhjen e trurit” dhe për të tërhequr talentet.
Vetëm nëpërmjet një angazhimi kolektiv dhe të qëndrueshëm mund të parandalojmë “vrasjen” e kapaciteteve intelektuale të një shoqërie, kapacitete pa të cilat asnjë e ardhme e ndritur nuk është e mundur.
Burimet:
Foucault, M. (1980). Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings, 1972-1977. Pantheon Books.
Fischer, B. J. (1999). Albania at War, 1939-1945. Purdue University Press.
Pipa, A. (1989). The Politics of Language in Socialist Albania. East European Monographs.
Chomsky, N. (2004). Language and Politics. AK Press.
Deutsche Welle. (2023). Brain Drain from the Balkans: A Continuing Crisis (Raport).
Nature Editorial. (2021). Science denial: Why it happens and 5 things you can do about it. Nature, 598(7882).
Hofstadter, R. (1963). Anti-Intellectualism in American Life. Vintage Books.
UNESCO. (2022). Addressing information disorder on digital platforms: An urgent need (Raport).
