Nga Bujar Leskaj
Sekti Rama po hyn në mandatin e katërt, me premtime butaforike për transformim ekonomik, stabilitet fiskal dhe përmirësim të mirëqenies së qytetarëve. Mirëpo programi ekonomik i sektit për katër vitet e ardhshme rezulton jo vetëm i pamjaftueshëm, por rrezikon që në shumicën dërrmuese të rasteve, të prodhojë efekte të kundërta nga ato të shpallura, për arësyet kokëforta të mëposhtme.
I. Program shpenzimesh operative dhe jo shpenzime për zhvillim
Realiteti i ketyre 12 viteve ka treguar se rritja ekonomike ka qenë nën parashikimet dhe është nxitur më shumë nga konsumi dhe remitancat, sesa nga prodhimi apo eksportet, që të jetë një rritje e qendrueshme.
Borxhi publik ka mbetur i lartë, me treguesin e borxhit publik për frymë që është rritur me 1.8 herë nga viti 2013 në vitin 2024(nga 30.5 mijë lekë në 56.9 mijë lekë)! Për Produktin e Brendshëm Bruto(PBB), Programi qeverisës Rama 4, në mënyrë tinzare dhe të pandershme krahason PBB-në në euro të vitit 2013 me PBB-në në euro të vitit 2024, duke u mburrur se e ka rritur në 2.5 herë, në një kohë që kursi mesatar vjetor i këmbimit në vitin 2013 në tregun tonë ishte 140 lekë një euro, ndërsa në vitin 2024 ishte 98 lekë një euro, ose një euro e shvlerësuar në tregun tonë me 42 përqind!
Për rrjedhojë, nëse kursi aktual do të ishte 140 lekë një euro sot, sa ka qenë në vitin 2013, pra të mos kishim mbiçmim joreal të lekut, PBB e vitit 2024 do të rezultonte 16.5 miliardë lekë dhe jo mbi 25 miliardë lekë, që për një periudhë 11 vjeçare nuk quhet ndryshim i konsiderueshëm për një ekonomi. Pra, rritja nuk është siç pretendon programi mbi 2.5 herë por vetëm 1.7 herë.
Thënë ndryshe, gjatë këtyre 12 viteve, sekti Rama ka financuar një pjesë të konsiderueshme të konsumit dhe investimeve përmes borxhit, dhe jo përmes rritjes organike të ekonomisë.
Investimet private nuk janë rritur ndjeshëm për shkak të mungesës së sigurisë ligjore, pasigurisë për pronën dhe politizimit të tregut. Eshte e vertete qe buxheti vjetor është rritur në vlerë absolute ne shumicen e 12 viteve te fundit, por pjesa më e madhe e kësaj rritjeje i është dedikuar pagave dhe shpërblimeve në administratë, shpenzimeve të mirëmbajtjes dhe funksionimit të institucioneve, si dhe pagesave për koncesione dhe PPP, të cilat janë detyrime të paracaktuara afatgjata.
Nga ana tjetër, fondet për investime kapitale, për ndërtim rrugësh, ujësjellësash, shkollash, spitalesh kanë mbetur të kufizuara dhe shpesh janë realizuar nën nivelin e parashikuar.
Rritja e shpenzimeve operative tregon se qeveria nuk ka arritur të kryejë reformat e thella në administratë dhe në sektorin publik. Administrata publike mbetet e fryrë, ku gëlojnë emërimet nepotike ose të patronazhistëve, me kosto të lartë pagash dhe pa rritje të produktivitetit.
Tenderat e shërbimeve publike janë pothuajse të gjithë klientelistë, me kosto të larta dhe rezultat minimal për qytetarin. Mungon efiçienca digjitale, e cila mund të ulte shpenzimet operative dhe të përmirësonte cilësinë e shërbimeve.
Gazeta e rëndësishme zvicerane, Neue Zuercher Zeitung (ne shqip, Gazeta e Zyrihut te Ri) shkruan se projektit te ministres virtual te kabinetit te ri, Diella, i mungon gjëja më e rëndësishme, transparenca. Ajo thekson se “Sipas organizatës Transparency International, Shqipëria është një nga vendet më të korruptuara në Evropë – një pengesë qendrore për anëtarësimin në BE… Publiku e njeh Diellën deri tani vetëm nga faqja E-Albania. Një chatbot, që ndihmon në navigimin e formularëve, nuk është ndonjë gjë revolucionare. Për një mbikëqyrje sistematike të kontratave publike nevojiten sisteme shumë më komplekse sesa një chatbot i thjeshtë. Fakti që Edi Rama njofton tani se Diella do të veprojë si “ministre e inteligjencës artificiale” si në E-Albania, ashtu edhe në kontrollin e tenderëve publikë, e largon vëmendjen nga realiteti. Sepse këtu duhen algoritme të ndryshme. Një AI në fushën e prokurimeve publike, ku bëhet fjalë për miliona euro nga taksat, ka nevojë për një monitorim shumë më të rreptë dhe nga Parlamenti. E paqartë mbetet se kush do ta kontrollojë këtë inteligjencë artificiale në të ardhmen. Diella është e vendosur pranë autoritetit të T.I., AKSHI-t, i cili i nënshtrohet direkt kryeministrit. Ky institucion është shpesh i kritikuar për mungesë transparence”.
II. Program ekonomik jo vizionar dhe i cekët
Investimet kapitale janë ato që gjenerojnë rritje ekonomike afatgjatë. Në të katër programet qeverisëse të sektit Rama, pra edhe në këtë të fundit, ato përfaqësojnë një peshë më të vogël nga viti në vit, duke krijuar stagnim në infrastrukturë, sidomos në zonat rurale.
Programi Rama 4 ka mungesë të theksuar investimesh në arsimin profesional, që do të përgatiste fuqinë punëtore për tregun e punës. Kemi mungesë investimesh në shëndetësi, çka e bën sistemin vulnerabël ndaj krizave, si pandemia.
Një program që synon të shpenzojë më shumë për vete sesa për zhvillim, pavarësisht butaforisë të treguesve gjoja pro afrimit me Bashkimin Evropian, sjell pasoja të drejtpërdrejta për vendin, si rritje e ngadaltë ekonomike, e cila nuk mjafton për të përthithur emigracionin dhe papunësinë. Ai e bën ekonominë dhe mbarë shoqërinë tonë të varur nga borxhi publik, pasi të ardhurat nuk mjaftojnë për të mbuluar shpenzimet e larta operative.
Një program i tillë prodhon çdo ditë dhe orë humbje të besimit tek qytetarët dhe bizneset, të cilat nuk shohin investime që përmirësojnë jetën dhe klimën e biznesit.
Në program shpallen objektiva butaforikë, si 2 miliardë eurove kredi dhe garanci për bizneset,
miratimi i Strategjisë Industriale Kombëtare, apo heqja e çmimeve të referencës për importet.
Përvoja e deritanishme tregon se nga garancitë sovrane kanë përfituar kryesisht bizneset e mëdha, jo ato të vogla dhe të mesme, ndërsa heqja e çmimeve të referencës ul kostot për importuesit, por rrezikon të dëmtojë edhe më shumë prodhuesit vendas, që tashmë përballen me një konkurrencë të ashpër që rrezikon t’i falimentojë, sikurse po ndodh me të 500 fabrikat e sektorit fason.
Strategjitë industriale janë ende në letër, pa projekte konkrete që të ndryshojnë strukturën e ekonomisë. Në Indeksin Global të Inovacionit 2024, Shqipëria renditet e fundit në Evropë, me vendin e 81-të nga 141 vende të botës, duke treguar dobësi në infrastrukturë, institucione dhe inovacion. Kjo bie ndesh me premtimet e sektit Rama për strategji industriale, sepse në praktikë inovacioni dhe teknologjia mbeten shumë të ulëta
Programi qeverisë që po paraqitet sot, vuan nga e njëjta sëmundje e programeve të tre qeverive të tjera të sektit, nga shpenzime të larta operative dhe jo-produktive. Një pjesë e konsiderueshme e buxhetit shkon për paga, administratë dhe tendera shërbimesh, duke lënë shumë pak hapësirë për investime kapitale. Është program rritje taksash dhe presionesh të panumurta mbi biznesin, program aspak vizionar dhe tejet i cekët.
Politika fiskale ka shtuar taksat dhe tarifat mbi bizneset e vogla dhe të mesme, duke penguar rritjen e tyre dhe duke nxitur ekonominë informale.
Është program shpenzimesh për partneritetet publik-privat, të fituara nga oligarkët rreth Ramës, që kanë krijuar detyrime afatgjata për buxhetin, duke ulur fleksibilitetin fiskal dhe duke rritur rrezikun e defiçitit buxhetor.
Për të katërtën herë rradhazi, programi i qeverisë paraqitet me mungesa investimesh në infrastrukturën reale dhe në teknologji, duke lënë sektorin prodhues të pazhvilluar.
Është Program që “garanton” papunësi të lartë të të rinjve. Emigracioni ka vijuar në rritje, duke zbrazur tregun e punës nga forca e kualifikuar dhe nga profesionistët.
Programi qeverisës Rama 4 është program i varësisë së plotë nga remitancat, edhe pse nuk e thotë askund që varet prej tyre! Kjo mund të kuptohej në vitet e para të tranzicionit, por kurrsesi jo tani. E megjithatë, është realitet i trishtë, i pohuar nga shumë organizata ndëkombëtare, se ekonomia e vendit po mbahet gjallë kryesisht nga paratë e emigrantëve, jo nga rritja e brendshme e prodhimit.
Është program i inflacionit të lartë dhe i shtimit të ndjeshëm të kostos së jetesës për të gjitha mallrat e konsumit të përditshem dhe për shërbimet. Politikat buxhetore dhe sociale, edhe për mandatin e katërt të sektit në pushtet, nuk do të ndihmojnë në frenimin e rritjes së çmimeve, duke rënduar më tej konsumatorin.
Në program flitet për një ekonomi dinamike dhe gjithëpërfshirëse, por treguesit socialë nuk e mbështesin këtë tezë. Koeficienti Gini në Shqipëri, i fundit i vlerësuar në faqen Eurostat
rezulton 33, pavarësisht se INSTAT në vitin 2023 e referon gabimisht 30.2. Kjo tregon se pabarazia është e madhe dhe jo të gjitha shtresat e popullsisë kanë përfituar në mënyrë të barabartë nga rritja ekonomike. Në veçanti, shtresa e mesme është tkurrur, ndërsa ajo tejet e pasur, që mund ta quajmë ndryshe edhe oligarkët e Ramës, e kanë shtuar me here pasurinë e tyre, në këto vite të rregjimit të sektit Rama.
Si përfundim, politikat gjoja “zhvillimore” të katër programeve qeverisës së sektit në fuqi e kanë dëmtuar rëndë bazën prodhuese dhe eksportuese të vendit, duke rrezikuar qëndrueshmërinë afatgjatë të ekonomisë shqiptare.
III. Program që buron nga një model ekonomik tërësisht i varur nga paraja e paligjshme!
Programi qeverisës Rama 4 është ngjizje megapremtimesh boshe, në mungesë të plotë të transparencës dhe besueshmërisë. Raportet e organizmave ndërkombëtarë dhe të KLSH-së kanë evidentuar në vijimësi shkelje të rregullave të prokurimit dhe keqmenaxhim të fondeve buxhetore, duke e bërë edhe programin e sotëm një instrument jo të zhvillimit, por të klientelizmit dhe patronazhit politik.
Programi qeverisës Rama 4 është Program i lejimit për 12 vite rrjesht të evazionit skandaloz fiskal të kompanisë Bankers, e cila ka raportuar kosto të larta operative, duke ulur bazën e tatueshme për tatimin mbi fitimin dhe duke gjeneruar fatura të fryra për shërbime dhe pajisje nga kompani të lidhura. Kompania ka gjalluar me abuzimet e saj nën indiferencën e plotë dhe ndoshta edhe bashkëpunimin mafioz të sektit në fuqi, përmes raportime për shitje të naftës nën çmimin e tregut ndërkombëtar, duke ulur të ardhurat e raportuara, duke realizuar transferim fitimi të paligjshëm jashtë Shqipërisë.
Sikurse e thekson me qartësi Instituti Konservator Shqiptar, në studimin e parë të plotë për ekonominë shqiptare: “Modeli Ekonomik i Shqipërisë – Varësia nga paraja e paligjshme, pasojat dhe zgjidhjet, megjithëse rritja ekonomike ka qenë mesatarisht rreth 4% gjatë viteve 2022–2024, kjo rritje është artificiale dhe e mbështetur kryesisht te ndërtimi dhe shërbimet – sektorë që furnizohen në masë të madhe nga pastrimi i parave të jashtëligjshme. Prodhimi industrial ra me 7.7% në vitin 2024, bujqësia (në rënie prej tremujorit të fundit të vitit 2021), ra me 2.7%, ndërsa produktiviteti ka qenë në rënie të vazhdueshme.
Instituti cilëson se, sipas të dhënave të OKB-së, flukset e paligjshme që hyjnë në Shqipëri arrijnë në një vlerësim konservator, 1–4 miliardë euro në vit, ose 5–17% të PBB-së (raporte të tjera e japin përqindjen dhe më të lartë), duke shkaktuar (i) forcim të pashpjegueshëm të lekut (+30% ndaj euros në periudhën 2015–2025), (ii) deformim të modelit zhvillimor, (iii) thellim të deficitit tregtar, me rënie të vazhdueshme në produktivitet dhe eksporte, (iv) rënie në vend të fundit për sa i përket klimës së biznesit; (v) lulëzim artificial të ndërtimit, ku vetëm 22% e financimit vjen nga bankat dhe pjesa tjetër nga burime të panjohura, si dhe (vi) rritje të varfërisë dhe të përjashtimit social në mbi 40%.
Raporti i Instituti Konservator Shqiptar thekson krizën demografike. Mbi 1.1 milionë qytetarë, sipas EUROSTAT, kanë emigruar që prej vitit 2014, ndërsa nataliteti ka rënë në nivelet më të ulëta në botë. Kjo e bën Shqipërinë një vend që po humb fuqinë punëtore dhe perspektivën afatgjatë të zhvillimit dhe të demografisë.
xxx
Në tërësi, programi ekonomik i qeverisë Rama 4 tregon fokus vetëm tek menaxhimi i status quo-së së një rritjeje të vakët dhe shterpë ekonomike, sesa tek zhvillimi strategjik i vendit.
Nëse nuk ndryshon filozofia programore, nga konsum në investim, Shqipëria rrezikon të mbetet në një cikël të varfër rritjeje, ku shpenzimet publike shërbejnë vetëm për të mbajtur në këmbë administratën dhe për të vijuar majmjen e oligarkëve të Kryeautokratit Rama, e jo për të krijuar të ardhme më të mirë për qytetarët.
Pse programi qeverisës Rama 4 projektohet i dështuar?
Nga Bujar Leskaj
Sekti Rama po hyn në mandatin e katërt, me premtime butaforike për transformim ekonomik, stabilitet fiskal dhe përmirësim të mirëqenies së qytetarëve. Mirëpo programi ekonomik i sektit për katër vitet e ardhshme rezulton jo vetëm i pamjaftueshëm, por rrezikon që në shumicën dërrmuese të rasteve, të prodhojë efekte të kundërta nga ato të shpallura, për arësyet kokëforta të mëposhtme.
I. Program shpenzimesh operative dhe jo shpenzime për zhvillim
Realiteti i ketyre 12 viteve ka treguar se rritja ekonomike ka qenë nën parashikimet dhe është nxitur më shumë nga konsumi dhe remitancat, sesa nga prodhimi apo eksportet, që të jetë një rritje e qendrueshme.
Borxhi publik ka mbetur i lartë, me treguesin e borxhit publik për frymë që është rritur me 1.8 herë nga viti 2013 në vitin 2024(nga 30.5 mijë lekë në 56.9 mijë lekë)! Për Produktin e Brendshëm Bruto(PBB), Programi qeverisës Rama 4, në mënyrë tinzare dhe të pandershme krahason PBB-në në euro të vitit 2013 me PBB-në në euro të vitit 2024, duke u mburrur se e ka rritur në 2.5 herë, në një kohë që kursi mesatar vjetor i këmbimit në vitin 2013 në tregun tonë ishte 140 lekë një euro, ndërsa në vitin 2024 ishte 98 lekë një euro, ose një euro e shvlerësuar në tregun tonë me 42 përqind!
Për rrjedhojë, nëse kursi aktual do të ishte 140 lekë një euro sot, sa ka qenë në vitin 2013, pra të mos kishim mbiçmim joreal të lekut, PBB e vitit 2024 do të rezultonte 16.5 miliardë lekë dhe jo mbi 25 miliardë lekë, që për një periudhë 11 vjeçare nuk quhet ndryshim i konsiderueshëm për një ekonomi. Pra, rritja nuk është siç pretendon programi mbi 2.5 herë por vetëm 1.7 herë.
Thënë ndryshe, gjatë këtyre 12 viteve, sekti Rama ka financuar një pjesë të konsiderueshme të konsumit dhe investimeve përmes borxhit, dhe jo përmes rritjes organike të ekonomisë.
Investimet private nuk janë rritur ndjeshëm për shkak të mungesës së sigurisë ligjore, pasigurisë për pronën dhe politizimit të tregut. Eshte e vertete qe buxheti vjetor është rritur në vlerë absolute ne shumicen e 12 viteve te fundit, por pjesa më e madhe e kësaj rritjeje i është dedikuar pagave dhe shpërblimeve në administratë, shpenzimeve të mirëmbajtjes dhe funksionimit të institucioneve, si dhe pagesave për koncesione dhe PPP, të cilat janë detyrime të paracaktuara afatgjata.
Nga ana tjetër, fondet për investime kapitale, për ndërtim rrugësh, ujësjellësash, shkollash, spitalesh kanë mbetur të kufizuara dhe shpesh janë realizuar nën nivelin e parashikuar.
Rritja e shpenzimeve operative tregon se qeveria nuk ka arritur të kryejë reformat e thella në administratë dhe në sektorin publik. Administrata publike mbetet e fryrë, ku gëlojnë emërimet nepotike ose të patronazhistëve, me kosto të lartë pagash dhe pa rritje të produktivitetit.
Tenderat e shërbimeve publike janë pothuajse të gjithë klientelistë, me kosto të larta dhe rezultat minimal për qytetarin. Mungon efiçienca digjitale, e cila mund të ulte shpenzimet operative dhe të përmirësonte cilësinë e shërbimeve.
Gazeta e rëndësishme zvicerane, Neue Zuercher Zeitung (ne shqip, Gazeta e Zyrihut te Ri) shkruan se projektit te ministres virtual te kabinetit te ri, Diella, i mungon gjëja më e rëndësishme, transparenca. Ajo thekson se “Sipas organizatës Transparency International, Shqipëria është një nga vendet më të korruptuara në Evropë – një pengesë qendrore për anëtarësimin në BE… Publiku e njeh Diellën deri tani vetëm nga faqja E-Albania. Një chatbot, që ndihmon në navigimin e formularëve, nuk është ndonjë gjë revolucionare. Për një mbikëqyrje sistematike të kontratave publike nevojiten sisteme shumë më komplekse sesa një chatbot i thjeshtë. Fakti që Edi Rama njofton tani se Diella do të veprojë si “ministre e inteligjencës artificiale” si në E-Albania, ashtu edhe në kontrollin e tenderëve publikë, e largon vëmendjen nga realiteti. Sepse këtu duhen algoritme të ndryshme. Një AI në fushën e prokurimeve publike, ku bëhet fjalë për miliona euro nga taksat, ka nevojë për një monitorim shumë më të rreptë dhe nga Parlamenti. E paqartë mbetet se kush do ta kontrollojë këtë inteligjencë artificiale në të ardhmen. Diella është e vendosur pranë autoritetit të T.I., AKSHI-t, i cili i nënshtrohet direkt kryeministrit. Ky institucion është shpesh i kritikuar për mungesë transparence”.
II. Program ekonomik jo vizionar dhe i cekët
Investimet kapitale janë ato që gjenerojnë rritje ekonomike afatgjatë. Në të katër programet qeverisëse të sektit Rama, pra edhe në këtë të fundit, ato përfaqësojnë një peshë më të vogël nga viti në vit, duke krijuar stagnim në infrastrukturë, sidomos në zonat rurale.
Programi Rama 4 ka mungesë të theksuar investimesh në arsimin profesional, që do të përgatiste fuqinë punëtore për tregun e punës. Kemi mungesë investimesh në shëndetësi, çka e bën sistemin vulnerabël ndaj krizave, si pandemia.
Një program që synon të shpenzojë më shumë për vete sesa për zhvillim, pavarësisht butaforisë të treguesve gjoja pro afrimit me Bashkimin Evropian, sjell pasoja të drejtpërdrejta për vendin, si rritje e ngadaltë ekonomike, e cila nuk mjafton për të përthithur emigracionin dhe papunësinë. Ai e bën ekonominë dhe mbarë shoqërinë tonë të varur nga borxhi publik, pasi të ardhurat nuk mjaftojnë për të mbuluar shpenzimet e larta operative.
Një program i tillë prodhon çdo ditë dhe orë humbje të besimit tek qytetarët dhe bizneset, të cilat nuk shohin investime që përmirësojnë jetën dhe klimën e biznesit.
Në program shpallen objektiva butaforikë, si 2 miliardë eurove kredi dhe garanci për bizneset,
miratimi i Strategjisë Industriale Kombëtare, apo heqja e çmimeve të referencës për importet.
Përvoja e deritanishme tregon se nga garancitë sovrane kanë përfituar kryesisht bizneset e mëdha, jo ato të vogla dhe të mesme, ndërsa heqja e çmimeve të referencës ul kostot për importuesit, por rrezikon të dëmtojë edhe më shumë prodhuesit vendas, që tashmë përballen me një konkurrencë të ashpër që rrezikon t’i falimentojë, sikurse po ndodh me të 500 fabrikat e sektorit fason.
Strategjitë industriale janë ende në letër, pa projekte konkrete që të ndryshojnë strukturën e ekonomisë. Në Indeksin Global të Inovacionit 2024, Shqipëria renditet e fundit në Evropë, me vendin e 81-të nga 141 vende të botës, duke treguar dobësi në infrastrukturë, institucione dhe inovacion. Kjo bie ndesh me premtimet e sektit Rama për strategji industriale, sepse në praktikë inovacioni dhe teknologjia mbeten shumë të ulëta
Programi qeverisë që po paraqitet sot, vuan nga e njëjta sëmundje e programeve të tre qeverive të tjera të sektit, nga shpenzime të larta operative dhe jo-produktive. Një pjesë e konsiderueshme e buxhetit shkon për paga, administratë dhe tendera shërbimesh, duke lënë shumë pak hapësirë për investime kapitale. Është program rritje taksash dhe presionesh të panumurta mbi biznesin, program aspak vizionar dhe tejet i cekët.
Politika fiskale ka shtuar taksat dhe tarifat mbi bizneset e vogla dhe të mesme, duke penguar rritjen e tyre dhe duke nxitur ekonominë informale.
Është program shpenzimesh për partneritetet publik-privat, të fituara nga oligarkët rreth Ramës, që kanë krijuar detyrime afatgjata për buxhetin, duke ulur fleksibilitetin fiskal dhe duke rritur rrezikun e defiçitit buxhetor.
Për të katërtën herë rradhazi, programi i qeverisë paraqitet me mungesa investimesh në infrastrukturën reale dhe në teknologji, duke lënë sektorin prodhues të pazhvilluar.
Është Program që “garanton” papunësi të lartë të të rinjve. Emigracioni ka vijuar në rritje, duke zbrazur tregun e punës nga forca e kualifikuar dhe nga profesionistët.
Programi qeverisës Rama 4 është program i varësisë së plotë nga remitancat, edhe pse nuk e thotë askund që varet prej tyre! Kjo mund të kuptohej në vitet e para të tranzicionit, por kurrsesi jo tani. E megjithatë, është realitet i trishtë, i pohuar nga shumë organizata ndëkombëtare, se ekonomia e vendit po mbahet gjallë kryesisht nga paratë e emigrantëve, jo nga rritja e brendshme e prodhimit.
Është program i inflacionit të lartë dhe i shtimit të ndjeshëm të kostos së jetesës për të gjitha mallrat e konsumit të përditshem dhe për shërbimet. Politikat buxhetore dhe sociale, edhe për mandatin e katërt të sektit në pushtet, nuk do të ndihmojnë në frenimin e rritjes së çmimeve, duke rënduar më tej konsumatorin.
Në program flitet për një ekonomi dinamike dhe gjithëpërfshirëse, por treguesit socialë nuk e mbështesin këtë tezë. Koeficienti Gini në Shqipëri, i fundit i vlerësuar në faqen Eurostat
rezulton 33, pavarësisht se INSTAT në vitin 2023 e referon gabimisht 30.2. Kjo tregon se pabarazia është e madhe dhe jo të gjitha shtresat e popullsisë kanë përfituar në mënyrë të barabartë nga rritja ekonomike. Në veçanti, shtresa e mesme është tkurrur, ndërsa ajo tejet e pasur, që mund ta quajmë ndryshe edhe oligarkët e Ramës, e kanë shtuar me here pasurinë e tyre, në këto vite të rregjimit të sektit Rama.
Si përfundim, politikat gjoja “zhvillimore” të katër programeve qeverisës së sektit në fuqi e kanë dëmtuar rëndë bazën prodhuese dhe eksportuese të vendit, duke rrezikuar qëndrueshmërinë afatgjatë të ekonomisë shqiptare.
III. Program që buron nga një model ekonomik tërësisht i varur nga paraja e paligjshme!
Programi qeverisës Rama 4 është ngjizje megapremtimesh boshe, në mungesë të plotë të transparencës dhe besueshmërisë. Raportet e organizmave ndërkombëtarë dhe të KLSH-së kanë evidentuar në vijimësi shkelje të rregullave të prokurimit dhe keqmenaxhim të fondeve buxhetore, duke e bërë edhe programin e sotëm një instrument jo të zhvillimit, por të klientelizmit dhe patronazhit politik.
Programi qeverisës Rama 4 është Program i lejimit për 12 vite rrjesht të evazionit skandaloz fiskal të kompanisë Bankers, e cila ka raportuar kosto të larta operative, duke ulur bazën e tatueshme për tatimin mbi fitimin dhe duke gjeneruar fatura të fryra për shërbime dhe pajisje nga kompani të lidhura. Kompania ka gjalluar me abuzimet e saj nën indiferencën e plotë dhe ndoshta edhe bashkëpunimin mafioz të sektit në fuqi, përmes raportime për shitje të naftës nën çmimin e tregut ndërkombëtar, duke ulur të ardhurat e raportuara, duke realizuar transferim fitimi të paligjshëm jashtë Shqipërisë.
Sikurse e thekson me qartësi Instituti Konservator Shqiptar, në studimin e parë të plotë për ekonominë shqiptare: “Modeli Ekonomik i Shqipërisë – Varësia nga paraja e paligjshme, pasojat dhe zgjidhjet, megjithëse rritja ekonomike ka qenë mesatarisht rreth 4% gjatë viteve 2022–2024, kjo rritje është artificiale dhe e mbështetur kryesisht te ndërtimi dhe shërbimet – sektorë që furnizohen në masë të madhe nga pastrimi i parave të jashtëligjshme. Prodhimi industrial ra me 7.7% në vitin 2024, bujqësia (në rënie prej tremujorit të fundit të vitit 2021), ra me 2.7%, ndërsa produktiviteti ka qenë në rënie të vazhdueshme.
Instituti cilëson se, sipas të dhënave të OKB-së, flukset e paligjshme që hyjnë në Shqipëri arrijnë në një vlerësim konservator, 1–4 miliardë euro në vit, ose 5–17% të PBB-së (raporte të tjera e japin përqindjen dhe më të lartë), duke shkaktuar (i) forcim të pashpjegueshëm të lekut (+30% ndaj euros në periudhën 2015–2025), (ii) deformim të modelit zhvillimor, (iii) thellim të deficitit tregtar, me rënie të vazhdueshme në produktivitet dhe eksporte, (iv) rënie në vend të fundit për sa i përket klimës së biznesit; (v) lulëzim artificial të ndërtimit, ku vetëm 22% e financimit vjen nga bankat dhe pjesa tjetër nga burime të panjohura, si dhe (vi) rritje të varfërisë dhe të përjashtimit social në mbi 40%.
Raporti i Instituti Konservator Shqiptar thekson krizën demografike. Mbi 1.1 milionë qytetarë, sipas EUROSTAT, kanë emigruar që prej vitit 2014, ndërsa nataliteti ka rënë në nivelet më të ulëta në botë. Kjo e bën Shqipërinë një vend që po humb fuqinë punëtore dhe perspektivën afatgjatë të zhvillimit dhe të demografisë.
xxx
Në tërësi, programi ekonomik i qeverisë Rama 4 tregon fokus vetëm tek menaxhimi i status quo-së së një rritjeje të vakët dhe shterpë ekonomike, sesa tek zhvillimi strategjik i vendit.
Nëse nuk ndryshon filozofia programore, nga konsum në investim, Shqipëria rrezikon të mbetet në një cikël të varfër rritjeje, ku shpenzimet publike shërbejnë vetëm për të mbajtur në këmbë administratën dhe për të vijuar majmjen e oligarkëve të Kryeautokratit Rama, e jo për të krijuar të ardhme më të mirë për qytetarët.
