nga Prof.Dr. Pal Nikolli
HYRJE – EMIGRIMI SI KRIZË ONTOLOGJIKE DHE POLITIKE.
Emigrimi nuk është më një fenomen ekonomik i zakonshëm dhe as një migrim natyror i popullsisë në kërkim të mundësive të reja. Ai është shndërruar në një formë proteste të heshtur dhe një akt filozofik që sfidon vetë ekzistencën e shtetit shqiptar. Ikja nuk është më thjesht një reagim ndaj vështirësive, por një deklaratë kolektive e humbjes së kontratës morale midis qytetarit dhe shtetit – kontratë e cila, sipas teorisë së Thomas Hobbes dhe John Locke, është themeli i çdo shoqërie të organizuar. Kur qytetarët largohen masivisht, kjo nuk ndodh sepse ata nuk e duan atdheun, por sepse ndjejnë se atdheu nuk ekziston më për ta, përveçse si territor gjeografik, por jo si hapësirë normative të drejtësisë dhe dinjitetit njerëzor.
Në perspektivën filozofike të Jean-Jacques Rousseau, shteti ekziston vetëm për aq kohë sa mbështet vullnetin e përgjithshëm dhe garanton lirinë e individit. Por kur shteti kapet nga korrupsioni, privatizohet nga oligarkia dhe shndërrohet në instrument pushteti, ai humb funksionin e tij moral. Emigrimi, në këtë kuptim, nuk është braktisje e atdheut, por dëshmi e braktisjes së qytetarit nga shteti.
Sipas Hannah Arendt, kur hapësira publike humbet kuptimin si territor i arsyes dhe i barazisë, individi humbet “të drejtën për të pasur të drejta”. Ky është thelbi i emigracionit shqiptar: qytetarët nuk kërkojnë më jetë më të mirë materialisht, por kërkojnë rikthimin e subjektivitetit të tyre politik dhe njerëzor – një subjektivitet që nuk mund ta gjejnë më brenda kufijve të shtetit aktual.
Në realitetin shqiptar, emigrimi është bërë forma më e sinqertë e demokracisë negative: qytetari nuk voton më për të ndryshuar sistemin, por voton me këmbë, duke dalë nga sistemi. Ky është një akt filozofik i ngjashëm me konceptin e Albert Camus mbi revoltën: individi nuk e pranon më absurditetin e realitetit, por e sfidon atë duke e braktisur hapësirën e padrejtësisë.
Kështu, emigrimi shqiptar është pasojë e drejtpërdrejtë e shkatërrimit të kontratës shoqërore, degradimit moral të institucioneve dhe zhdukjes së meritokracisë. Ai duhet kuptuar si një krizë ekzistenciale e një populli që nuk gjen më as mbrojtje, as drejtësi, as dinjitet në vendin e tij. Kjo krizë nuk është demografike, por filozofike; nuk është vetëm politike, por ontologjike – sepse prek vetë kuptimin e të qenit qytetar në një shtet që ka humbur legitimitetin moral.
I. EMIGRIMI SI DRAMĒ FILOZOFIKE DHE ZHDUKJE E KONTRATËS SHOQËRORE.
Emigrimi shqiptar nuk është më një çështje demografike, as statistikë ekonomike dhe as fenomen social i përkohshëm. Ai është shndërruar në një dramë ekzistenciale të kombit, një çarje të qenies kolektive, një eksod që ngjan më shumë me braktisjen e një trupi të sëmurë nga shpirti i vet. Ky largim nuk ndodh për shkak të rastësive, por sepse është prishur raporti themelor ndërmjet njeriut dhe vendit të tij: kontrata morale, politike dhe emocionale ndërmjet qytetarit dhe shtetit është thyer. Shkaku nuk qëndron vetëm në varfërinë materiale, por në humbjen e besimit, në humbjen e shpresës se e ardhmja mund të ndërtohet brenda kufijve të atdheut.
Filozofi Thomas Hobbes thoshte se njeriu pranon të jetojë në shtet për të gjetur “mbrojtje, drejtësi dhe rend”. Locke kishte bindjen se shteti ekziston vetëm për të garantuar jetën, pronën dhe lirinë e qytetarit. Kur këto mungojnë, qytetari nuk ka detyrim moral ndaj shtetit; madje, ai ka të drejtën natyrore të largohet. Në Shqipëri, kjo kontratë ka rënë jo për shkak të revolucionit, por si pasojë e degradimit moral, korrupsionit të gjithanshëm, abuzimit me pushtetin dhe shndërrimit të shtetit në një mekanizëm shfrytëzimi.
Emigracioni shqiptar nuk është ikje për mirëqenie, por ikje për dinjitet.
Nuk është kërkim i rrogës më të lartë, por i një sistemi ku njeriu ndihet njeri.
Nuk është humbje kombëtare, por akt rebelimi ndaj padrejtësisë.
Kështu, emigracionin shqiptar është rezultat i katër krizave madhore:
- Krizë morale – korrupsioni si sistem jetik i shtetit.
- Krizë shëndetësore – jeta e qytetarit trajtohet si mall tregu.
- Krizë arsimore – sistemi arsimor nuk prodhon dije, por pasiguri.
- Krizë identitare – humbje e besimit se atdheu mund të jetë shtëpi e së ardhmes.
Emigracioni është më shumë se largim fizik; është revoltë ontologjike, është thirrje për drejtësi, është rrëfim i një kombi që nuk e gjen më veten në strukturat e veta.
II. KORRUPSIONI SI ANTISHTETI DHE ARSYE EKSODI.
Në filozofinë politike, korrupsioni nuk është vetëm një fenomen administrativ, por shprehje e një sëmundjeje të thellë morale që prek strukturën e shtetit dhe bashkësinë njerëzore. Kur Max Weber definonte shtetin modern si monopol të legjitimuar i përdorimit të dhunës, ai nënkuptonte një aparat që duhet të funksionojë mbi rregulla dhe ligjshmëri. Në Shqipëri, aparati shtetëror shpesh vepron jo mbi ligjin, por mbi interesin personal dhe përfitimin e elitave, duke minuar kështu legjitimitetin moral dhe politik të shtetit.
Korrupsioni nuk është vetëm marrëveshje për ryshfet apo abuzim me detyrën; ai është forma më e thellë e kapjes së institucioneve nga pushteti privat, ku qytetari zhytet në pasiguri dhe përjeton shtetin si armik të ekzistencës së tij. Hannah Arendt thekson se një shoqëri që lejon korrupsionin sistemik po humb hapësirën publike ku individi mund të jetojë me dinjitet. Kur çdo vendim institucional është subjekt i interesave personale, qytetari e kupton se shteti nuk është më partner i jetës së tij, por pengesë e dinjitetit dhe e sigurisë.
Në një kuptim më të thellë filozofik, korrupsioni transformon marrëdhënien mes individit dhe shtetit nga marrëdhënie morale dhe kontraktuale në marrëdhënie instrumentale dhe shfrytëzuese. Kjo ka pasoja të drejtpërdrejta në migracion: qytetari largohet sepse kupton se pjesëmarrja në sistem nuk e shpëton, por e rrëmben. Emigrimi bëhet akt i vetëmbrojtjes morale, një “exit strategy” sipas konceptit të Albert Hirschman, por me kuptim filozofik më të thellë: qytetari largohet për të ruajtur integritetin e vet.
Korrupsioni ka gjithashtu efekt domino: kur qytetari humbet besimin tek shteti, humbet edhe besimin tek institucionet shoqërore, tek e drejta, tek meritokracia. Çdo politikë e re, çdo reformë deklarative, humbet kuptimin sepse ajo nuk ndërton më shpresën, por vetëm mbush zbrazëtinë e frustrimit.
Në kontekstin shqiptar, ky fenomen është i dukshëm në të gjitha fushat: prokurori dhe gjyqësia që nuk garantojnë drejtësi; shërbimet publike që kërkojnë ryshfet; lehtësirat administrative që janë privilegje të klientëve të pushtetit. Të gjitha këto krijojnë një mjedis të papërballueshëm, ku qytetari nuk mund të lulëzojë brenda vendit të tij dhe ku largimi bëhet zgjidhja më e arsyeshme – jo për lukse, por për të ruajtur dinjitetin dhe lirinë.
III. SISTEMI SHËNDETËSOR – JETA E QYTETARIT SI MALL TREGU DHE KRIZË MORALE.
Sistemi shëndetësor është testimi më i drejtpërdrejtë i marrëdhënies midis individit dhe shtetit. Filozofikisht, ai përfaqëson shprehjen më të pastër të kujdesit të shoqërisë ndaj jetës njerëzore. Në një shtet që funksionon me etikë dhe drejtësi, spitali nuk është vetëm vend trajtimi, por hapësirë publike ku qytetari ndjen sigurimin e jetës së tij dhe mbështetjen institucionale. Kur ky sistem dështon, ai shndërrohet në treg: jeta e qytetarit bëhet mall, që mund të blihet apo shitet sipas forcës së xhepit.
Në Shqipëri, fenomeni i ryshfetit në spitale, mungesa e pajisjeve bazë dhe profesionalizmit të mjekëve nuk është thjesht problem teknik; është simptomë e një krize morale që prek thelbin e shoqërisë. Hannah Arendt e quan këtë “banalitet i së keqes”: jo sepse njerëzit veprojnë me keqdashje të ndërgjegjshme, por sepse sistemi ka normalizuar padrejtësinë dhe indiferentizmin ndaj jetës së qytetarit. Kur jeta bëhet mall, qytetari humb besimin në shtet dhe humb sigurinë e ekzistencës së tij.
Filozofikisht, ky fenomen lidhet me teorinë e biopolitikës së Michel Foucault-it: kur shteti kontrollon jetën dhe shëndetin, ai mund ta shndërrojë qenin e gjallë në objekt të administratës. Në kontekstin shqiptar, qytetari ndjen se ekzistenca e tij nuk ka vlerë përveçse si numër dhe si burim të fitimeve për individët që menaxhojnë sistemin. Ky perceptim gjeneron pasiguri të vazhdueshme dhe frikë ekzistenciale: të jetosh në Shqipëri shpesh do të thotë të jetosh me stres të pandërprerë, duke kuptuar se mbijetesa fizike nuk është më e garantuar.
Kjo situatë ka ndikim të drejtpërdrejtë në migracion. Qytetari shqiptar nuk largohet vetëm nga perspektiva ekonomike; ai largohet nga rreziku i mungesës së kujdesit të shtetit ndaj jetës së tij, nga përvoja e përditshme e një padrejtësie sistemike që e bën jetën të pasigurt dhe shpirtin të brishtë. Në terma filozofikë, emigrimi është akt vetëmbrojtjeje morale, një “exit” nga një sistem që e ka trajtuar qytetarin jo si subjekt të të drejtave, por si objekt të shfrytëzimit.
Në këtë kontekst, është e rëndësishme të kuptohet se problemi nuk është mungesa e mjekëve të talentuar ose e spitaleve të pajisura. Problemi është strukturor dhe etik: sistemi është i kapur nga korrupsioni, klientelizmi dhe indiferenca ndaj jetës njerëzore. Kjo shpjegon pse qytetarët e largohen masivisht: emigrimi nuk është ikje nga vendi, por ikje nga shteti që ka humbur detyrën themelore të mbrojtjes së jetës.
IV. ARSIMI SI FABRIKË E HARRESËS KOMBËTARE – ZHDUKJA E MENDIMIT KRITIK DHE E SHPIRTIT KRIJUES.
Arsimi, në teorinë politike dhe filozofike, është themeli mbi të cilin ndërtohet kapaciteti racional dhe moral i qytetarit. John Dewey dhe Jürgen Habermas kanë theksuar rëndësinë e arsimit si hapësirë emancipimi, ku individi mëson të mendojë në mënyrë kritike, të ndjejë përgjegjësi qytetare dhe të kontribuojë në jetën publike. Kur arsimi dështoi në Shqipëri, ai nuk u shndërrua thjesht në instrument për përfitim ekonomik, por në mjet për zhdukjen e ndërgjegjes kritike dhe shkatërrimin e identitetit kombëtar.
Sistemi arsimor shqiptar sot karakterizohet nga cilësi e rënë, nepotizëm, mungesë meritokracie dhe standarde të papërshtatshme. Diploma nuk garanton më dijen, por privilegjin e një lidhjeje klienteliste. Kjo krijon një klasë rinore të pasigurt dhe të demotivuar, që nuk sheh perspektivë brenda vendit të vet. Emigrimi, në këtë kontekst, bëhet reaksion racional ndaj një sistemi që shkatërron mundësinë për të ndërtuar një të ardhme intelektuale dhe profesionale.
Filozofikisht, kjo lidhet me nocionin e “societas moralis” të Alasdair MacIntyre: një shoqëri ku institucionet nuk i përmbushin detyrat morale, qytetari humb aftësinë për të vepruar me integritet dhe për të pasur besim në të ardhmen. Kur arsimi nuk prodhon qytetarë të përgjegjshëm, por thjesht pajis individin me certifikata të pambështetura në meritë, shoqëria humbet kapacitetin e vet për të krijuar kulturë, etikë dhe lidership.
Në terma më të gjerë, mungesa e një arsimi funksional është arsye filozofike e emigrimit: rinia nuk largohet vetëm për të kërkuar punë të paguar më mirë, por për të kërkuar mundësinë për të jetuar si qenie që mendon, për të ushtruar lirinë e arsyes dhe për të zhvilluar potencialin krijues. Emigrimi shndërrohet kështu në akt të vetë -emancipimit, një lëvizje filozofike e individit drejt hapësirave ku arsimi është mjet emancipimi, jo instrument mbajtjeje të pasigurisë dhe varësisë.
Ky fenomen krijon një cikël vicioz: sistemi shëndetësor, politik dhe arsimor bashkë veprojnë për të degradruar qytetarin, duke e bërë largimin jo opsion, por nevojë ekzistenciale. Çdo rini që largohet është dëshmi e humbjes së shpresës dhe e paaftësisë së institucionit për të krijuar qytetarë të lirë dhe të përgjegjshëm.
V. EKONOMIA E PASIGURISË – NGA VARFËRIA MATERIALE TE VARFËRIA ONTOLOGJIKE.
Ekonomia është jo vetëm një sistem prodhimi dhe shpërndarjeje të pasurisë, por një dimension filozofik i mundësisë për të jetuar me dinjitet. Adam Smith dhe Karl Polanyi e konsiderojnë tregun si një instrument për realizimin e potencialit njerëzor, por edhe si një mjet që mund të shkaktojë pasiguri dhe alienim kur nuk rregullohet nga norma sociale dhe morale. Në Shqipëri, ekonomia e pasigurisë është bërë normë: papunësia strukturore, informaliteti dhe mungesa e perspektivës ekonomike shndërrojnë jetën e qytetarit në një eksperiencë të vazhdueshme të frikës dhe pasigurisë.
Përtej aspektit material, ekonomia e pasigurisë ka efekte ontologjike. Kur qytetari nuk di nëse mund të sigurojë ushqim, strehim apo arsim për fëmijët e vet, ai nuk mund të ndërtojë projekte jetësore afatgjata. Jacques Derrida dhe Amartya Sen argumentojnë se kapaciteti për të zgjedhur dhe vepruar është themeli i ekzistencës të lirë. Në këtë kuptim, papunësia dhe pasiguria ekonomike bëhen instrumente të degradimit ontologjik: qytetari humb aftësinë për të vendosur për jetën e tij dhe bëhet pasiv ndaj rrethanave.
Fenomeni i emigracionit lidhet direkt me këtë krizë. Kur shoqëria nuk ofron mundësi për jetesë të denjë dhe zhvillim personal, largimi bëhet akt i logjikshëm dhe i domosdoshëm për mbijetesën materiale dhe morale. Qytetari nuk largohet thjesht për të fituar më shumë para; ai largohet për të ruajtur aftësinë për të jetuar si qenie e lirë, me perspektivë dhe siguri, duke shpëtuar jo vetëm trupin, por edhe shpirtin nga degradimi i pasigurisë.
Habermas shpreh se shoqëria nuk mund të konsiderohet se funksionon nëse nuk garanton kapacitetin e qytetarëve për t’u angazhuar në jetën publike. Kur qytetari është i angazhuar vetëm për mbijetesë, demokracia dhe shoqëria humbasin sensin e tyre. Në këtë kontekst, emigrimi shqiptar është refuzim filozofik i jetës pa kuptim, një revoltë ndaj një shteti që ka dështuar të krijojë ekonomi funksionale dhe të drejtë, dhe që i ka kthyer qytetarët në objekte të pasigurisë dhe manipulimit.
VI. MUNGESA E MERITOKRACISË DHE PAJISJA E SHOQËRISË ME FATALIZËM TË HESHTUR.
Meritokracia nuk është vetëm parim organizativ; ajo është baza morale e shoqërisë moderne, instrumenti që lidh përpjekjen individuale me shpërblimin të drejtë dhe me stabilitetin e besimit kolektiv. Kur Alasdair MacIntyre dhe Michael Sandel analizojnë degradimin e shoqërive moderne, ata evidentojnë se mungesa e meritës dhe dominimi i nepotizmit krijon kulturë të fatalizmit, ku qytetari ndjen se përpjekja e tij është e pavlerë, dhe çdo sukses lidhet më shumë me lidhje dhe favorizim sesa me aftësi apo punë të ndershme.
Në Shqipëri, ky fenomen është i pranishëm në të gjitha nivelet: në punësim, në sistemin arsimor, në administratë dhe në funksionimin e institucioneve. Kjo mungesë e besueshmërisë në rregulla dhe aftësi personale ka efekt psikologjik të thellë: qytetari mëson të pranojë padrejtësinë si ligj natyror dhe të heshtë përballë saj. Fatalizmi bëhet një mënyrë mbijetese morale: individi largohet nga përpjekja për të ndryshuar sistemin dhe shpesh largohet fizikisht nga vendi.
Filozofikisht, kjo gjendje lidhet me nocionin e “alienimit” të Karl Marx dhe me idenë e Arendt-it mbi humbjen e hapësirës publike ku qytetari mund të veprojë me liri dhe përgjegjësi. Kur individi kupton se nuk ka mundësi për të ndikuar në jetën publike dhe se meritokracia është mit, ai humb sensin e përfshirjes, besimin në shtet dhe shpresën për të ardhmen. Në këtë kuptim, emigrimi nuk është thjesht ikje nga varfëria materiale, por ikje nga një shoqëri ku aftësia dhe përpjekja nuk shpërblehen – ikje nga sistemi i humbur i drejtësisë morale.
Albert Hirschman në veprën e tij “Exit, Voice and Loyalty” sugjeron se largimi është mënyra më racionale për individin kur sistemi nuk mund të reformohet nga brenda. Në kontekstin shqiptar, qytetari ka zgjedhur exit masiv sepse voice – përpjekja për të ndikuar në sistem – është bërë e pamundur për shkak të mungesës së meritokracisë dhe kapjes së institucioneve. Ky fenomen shndërrohet në cikël të vetvetishëm: largimi i qytetarëve të aftë i lë institucionet në dorë të atyre që përfitojnë nga mungesa e meritës, duke forcuar fatalizmin dhe duke ushqyer eksodin e ardhshëm.
VII. FRIKA E SË NESËRMES DHE ANKTHI KOLEKTIV – IKJA SI VETËSHPËTIM PSIKOLOGJIK.
Emigrimi nuk është vetëm akt ekonomik apo politik; ai është gjithashtu fenomen psikologjik dhe ekzistencial. Kur qytetari jeton në një mjedis ku pasiguria, korrupsioni dhe mungesa e drejtësisë janë norma, ai zhvillon ankth kolektiv – një gjendje të përhershme të frikës së së nesërmes. Michel Foucault dhe Hannah Arendt argumentojnë se frika sistematike shndërrohet në instrument kontrolli, duke formësuar qytetarët jo si subjekte aktive, por si entitete pasive të pajtuara me padrejtësinë.
Në Shqipëri, ky ankth është omniprezent: qytetari nuk di nëse fëmijët e tij do të marrin arsim cilësor, nëse do të trajtohet në spital, nëse mund të mbijetojë në një ekonomi të pasigurt. Kjo gjendje çon në vetëshpëtim psikologjik: largimi nga vendi bëhet strategji mbijetese për të ruajtur integritetin emocional dhe ekzistencial. Emigrimi transformohet në akt racional të vetëmbrojtjes, ku individi largohet nga sistemi që e ka kthyer jetën e tij në një eksperiment të pasigurisë dhe të stresit kronik.
Filozofikisht, kjo lidhet me nocionin e Camus mbi absurditetin dhe revoltën: qytetari shqiptar përballet me absurditetin e një shteti që nuk garanton drejtësi dhe siguri, dhe përgjigja më e natyrshme është largimi. Ankthi kolektiv nuk është thjesht rezultat i pasigurisë materiale; ai është manifestim i humbjes së besimit në mundësinë për të jetuar me dinjitet brenda shoqërisë së vet.
Për më tepër, frika e së nesërmes ushqen një cikël të vetëforcimit: qytetarët që mbeten brenda vendit ndihen të dëshpëruar dhe pasivë, duke i lënë institucionet edhe më të kapura nga korrupsioni dhe klientelizmi. Ata që largohen bëhen agjentë të shpëtimit të vetvetes, por largimi i tyre e dobëson më tej shtetin, duke ushqyer më shumë frikë dhe ankth për ata që mbeten. Kështu, emigrimi nuk është vetëm opsion i lirë; ai bëhet nevojë psikologjike dhe filozofike, mënyra e vetme për të mbrojtur autonominë, shpresën dhe integritetin e individit.
VIII. DEHUMANIZIMI I JETËS PUBLIKE – KUR SHTETI NUK ËSHTË MË SHTËPI MORALE, POR APARAT PUSHTETI.
Filozofikisht, shteti nuk është thjesht një strukturë administrative; ai është hapësirë morale dhe institucionale, ku qytetari pret të gjejë drejtësi, mbrojtje dhe mundësinë për të jetuar me dinjitet. Hannah Arendt dhe Max Weber theksojnë se legjitimiteti i shtetit bazohet mbi kapacitetin e tij për të krijuar hapësirë publike ku qytetari mund të veprojë lirisht dhe me përgjegjësi. Kur ky legjitimizim humbet, shteti transformohet nga mburojë morale në instrument kontrolli dhe shfrytëzimi, duke dehumanizuar qytetarin.
Në Shqipëri, përvojat e përditshme të qytetarëve tregojnë se shteti është bërë aparati i privilegjeve dhe pushtetit të pakicës. Ligjet nuk zbatohen barabar për të gjithë; shërbimet publike ofrohen sipas lidhjeve, jo nevojës; e drejta nuk është më universale, por e kapur nga individë dhe grupime të fuqishme. Kjo krijon një klimë të dehumanizimit, ku qytetari ndjen se ekzistenca e tij nuk ka vlerë përveçse si instrument për përfitimin e pushtetit.
Filozofikisht, dehumanizimi është shtetifikimi i padrejtësisë: ai nuk prek vetëm individin në aspektin material, por edhe në aspektin moral dhe ekzistencial. Jacques Derrida thekson se kur shteti dështon të respektojë lirinë dhe dinjitetin, qytetari humb statusin e subjektit moral dhe bëhet thjesht pjesë e mekanizmit të një sistemi që nuk respekton jetën njerëzore.
Në këtë kuptim, emigrimi bëhet një akt i domosdoshëm moral: qytetari largohet jo për të shmangur sfidat, por për të shpëtuar veten nga një ambient që mohon lirinë, drejtësinë dhe vlerën e jetës së tij. Kur shteti nuk funksionon si shtëpi morale, çdo qytetar është i detyruar të kërkojë një hapësirë ku mund të jetojë me dinjitet dhe të ushtrojë aftësitë dhe potencialin e tij.
IX. MEDIA, KULTURA DHE SHKATËRRIMI I NDËRGJEGJES – NGA QYTETARI TE SPEKTATORI.
Media dhe kultura janë instrumente të fuqishme që formojnë ndërgjegjen kolektive dhe kapacitetin e qytetarit për të vepruar në hapësirën publike. Jurgen Habermas thekson rëndësinë e hapësirës publike të komunikimit si themelin e demokracisë dhe pjesëmarrjes qytetare. Kur media nuk është më forum kritik, por shërbëtor i pushtetit dhe interesave private, qytetari nuk mëson të mendojë, të pyes dhe të veprojë; ai shndërrohet në spektator pasiv, duke pranuar realitetin pa sfiduar padrejtësinë.
Në Shqipëri, kjo gjendje është e dukshme: lajmet janë shpesh të njëanshme, propagandat dhe influencat politike dominojnë mbi informacionin objektiv, ndërsa kultura masive promovon konformizëm dhe pasivitet. Ky kontroll i perceptimit dhe i narrativës përforcon emigracionin: qytetari kupton se nuk ka hapësirë për të ndikuar, për të sfiduar ose për të krijuar ndryshim. Ai largohet jo vetëm nga pasiguria materiale, por nga degradimi i kapacitetit të vet për të kuptuar dhe për të vepruar.
Filozofikisht, kjo lidhet me konceptin e Guy Debord mbi “Shoqërinë e spektaklit”, ku marrëdhëniet njerëzore dhe qytetaria shndërrohen në konsum të imazheve dhe mesazheve të kontrolluara. Qytetari shqiptar, i privuar nga hapësira kritike e mendimit, përjeton izolim moral dhe intelektual. Emigrimi bëhet akt i ripërtëritjes së subjektivitetit, mënyra për të gjetur hapësira ku media dhe kultura nuk shkatërrojnë më ndërgjegjen, por e nxisin atë drejt zhvillimit dhe pjesëmarrjes aktive.
Në këtë kuptim, largimi nuk është vetëm fjalëkthim i pakënaqësisë; është akt filozofik i kërkimit të vlerës morale, lirisë dhe kuptimit. Ai tregon një të vërtetë të thjeshtë: një shoqëri që dekurajon mendimin kritik dhe pasivizon qytetarin krijon eksod jo sepse njerëzit nuk e duan vendin e tyre, por sepse vendi nuk i meriton ata.
X. RILINDJA E ATDHEUT SI PROJEKT MORAL – PËRFUNDIME DHE REFLEKTIME FILOZOFIKE.
Pas shqyrtimit të krizave morale, politike, ekonomike dhe kulturore që nxitën eksodin shqiptar, lind pyetja: A mund të rikthehet shpresa dhe besimi në vend? Filozofikisht, kjo kërkon një projekt të ri të atdheut, një rilindje morale dhe institucionale, ku qytetari nuk shihet thjesht si konsumator i shërbimeve apo objekt pushteti, por si subjekt i vlerave, drejtësisë dhe zhvillimit të vetvetes.
Një rilindje e tillë kërkon rikthimin e kontratës morale midis qytetarit dhe shtetit, sipas parimeve të Rousseau: qytetari duhet të besojë se ligjet dhe institucionet ekzistojnë për të mirën e përbashkët dhe jo për përfitimin e pakicës. Korrupsioni duhet të luftohet me vendosmëri, sistemi shëndetësor duhet të garantojë jetën si të drejtë themelore, arsimi duhet të prodhojë mendim kritik dhe aftësi kreative, ndërsa ekonomia duhet të sigurojë mundësi reale për zhvillim dhe jetë dinjitoze.
Filozofikisht, rilindja nuk është thjesht reformë teknike; ajo është akt i ripërtëritjes së besimit në moral dhe ligj, në aftësinë e shoqërisë për të krijuar hapësira ku qytetari mund të veprojë me liri dhe dinjitet. Albert Camus do të thoshte se kjo është revoltë e vazhdueshme kundër absurditetit, një përpjekje për të kthyer kuptim jetës kolektive në vendin ku ai është shkatërruar.
Rilindja e atdheut kërkon gjithashtu një përgjegjësi kolektive: qytetarët, intelektualët, komuniteti i biznesit dhe institucionet duhet të veprojnë së bashku për të krijuar një kulturë besimi dhe lirie, ku emigrimi nuk do të jetë më domosdoshmëri morale, por zgjedhje personale për zhvillim ndërkombëtar. Vetëm në këtë mënyrë, atdheu mund të kthehet në hapësirë të sigurt, ku qytetari mund të jetojë me integritet dhe dinjitet, dhe largimi masiv nuk do të jetë më simptomë e krizës morale, por opsion i lirë për zhvillim personal.
Si konkluzion, eksodi shqiptar nuk është thjesht fenomen demografik; është reflektim i degradimit të moralit publik dhe humbjes së kontratës shoqërore. Rilindja e vendit kërkon ndërgjegjësim filozofik, aksion moral dhe rindërtim të institucioneve që mund të garantojnë dinjitet, drejtësi dhe liri për çdo qytetar. Vetëm kështu, qytetari do të zgjedhë të qëndrojë jo nga frika apo nevoja, por nga shpresa dhe besimi se vendi i tij është shtëpi morale, jo thjesht hapësirë gjeografike.
