Fjala në Kuvend e deputetit Bujar Leskaj
Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit (ISKK) mbetet një ndër institucionet kyçe të shtetit shqiptar në përpjekjet për dekomunistizimin e shoqërisë dhe thellimin e kujtesës historike mbi periudhën e diktaturës.
Në Raportin Vjetor 2024, ISKK e paraqet qartë misionin e tij: të hulumtojë, dokumentojë dhe edukojë publikun mbi krimet e regjimit komunist dhe pasojat e tij shoqërore e kulturore.
Ky rol e vendos Institutin jo vetëm si një ruajtës të kujtesës, por si një aktor formues të ndërgjegjes demokratike, që ndihmon shoqërinë të reflektojë mbi të kaluarën për të forcuar demokracinë.
Megjithatë, siç thekson studiuesi Ndriçim Kulla, kujtesa dhe historia nuk janë procese të mbyllura. Ato kërkojnë rivlerësim të vazhdueshëm, përfshirje shkencore e kulturore, dhe një përballje të ndershme me faktet, pa u shndërruar në mjet retorik ose politik.
Në këtë kuptim, misioni i ISKK-së përkon me nevojën që përmend Kulla për një “Institut Kujtese” — një qendër që nuk kufizohet te denoncimi, por që synon rivlerësimin dhe sintetizimin e dijes mbi përvojën historike të diktaturës.
1. Arritjet kryesore të ISKK gjatë vitit 2024
Raporti vjetor evidenton një vit me veprimtari të gjerë kërkimore, edukative dhe ndërkombëtare. Disa prej pikave më të rëndësishme përfshijnë:
1.1. Zbatimi i rekomandimeve të Kuvendit
Instituti ka përmbushur pjesën më të madhe të 9 rekomandimeve të Kuvendit të Shqipërisë, të miratuara në qershor 2024, që kishin për synim forcimin e transparencës, promovimin e kërkimit shkencor dhe bashkëpunimin me institucionet arsimore e akademike.
1.2. Veprimtaria shkencore dhe ndërkombëtare
Gjatë vitit u zhvilluan dy konferenca madhore ndërkombëtare — në Tiranë dhe Bukuresht — mbi propagandën, artin dhe letërsinë gjatë komunizmit, në bashkëpunim me institucione të kujtesës nga Europa Lindore.
Ky bashkëpunim ndihmon në integrimin e përvojës shqiptare në rrjetin evropian të institucioneve të kujtesës, duke e pozicionuar ISKK si pjesë e dialogut ndërkombëtar për përballjen me totalitarizmin.
1.3. Botimet dhe studimet
U botuan 12 tituj librash — monografi, dokumente arkivore dhe kujtime të ish-të përndjekurve — që pasurojnë fondin dokumentar të periudhës 1944–1991. Revista shkencore e ISKK vijoi të jetë një hapësirë reflektimi profesional mbi metodologjinë e studimeve të kujtesës.
1.4. Edukimi përmes kujtesës
Në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit, u organizuan 17 veprimtari edukative në shkolla, përmes ekspozitave, dokumentarëve dhe leksioneve historike.
Ky program edukativ ka ndikim të drejtpërdrejtë në formimin e brezit të ri — duke e ndihmuar të kuptojë diktaturën jo si mit politik, por si realitet njerëzor dhe moral.
1.5. Përkujtimi publik dhe arti i kujtesës
Ekspozitat si “Revolta e Qafë-Barit”, “Letra nga ferri” dhe “Persekutimi i hartuesve të alfabetit shqip” përfaqësojnë mjetet artistike të kujtesës që shkojnë përtej arkivës historike — duke e kthyer dhimbjen në vetëdije kolektive.
2. Kuptimi i ri i kujtesës sipas Ndriçim Kullës: nga denoncimi te rivlerësimi
Reflektimi i Kullës sjell një dimension të ri për mënyrën si ISKK duhet të eci përpara. Ai flet për nevojën e daljes “jashtë” së kujtesës — nga dosjet dhe dokumentet drejt auditorëve, mediave, artit dhe hapësirës publike.
Sipas tij, puna e kujtesës në Shqipëri ka mbetur “përgjysmë”: shumë aspekte të përndjekjes, artit të rezistencës dhe reflektimit njerëzor mbi diktaturën ende nuk janë bërë pjesë e dijes kulturore.
Kulla nënvizon disa ide themelore që mund të kthehen në orientime strategjike për ISKK:
1. Kujtesa si dije, jo vetëm si akuzë. Historia duhet ndriçuar e shpjeguar me mjete shkencore e kulturore, jo vetëm denoncuar.
2. Nevoja për një qendër të “rivlerësimit shkencor” – një hapësirë ku historia, memoria dhe harresa bashkëjetojnë në mënyrë etike.
3. Kujtesa si proces i hapur dhe plural. Ai paralajmëron rrezikun e “instrumentalizimit politik” të historisë dhe kërkon që institucioni të ruajë objektivitetin shkencor.
4. Roli i harrimit etik. Kujtesa nuk duhet të jetë barrë, por mjet për reflektim; jo çdo gjë mund të kujtohet, as çdo fakt duhet të harrohet.
5. Balanca mes historisë dhe memorieve personale. Kujtesa kombëtare ndërtohet duke respektuar edhe përvojat individuale të të mbijetuarve.
Këto ide përkojnë me qëllimet afatgjata të ISKK, por kërkojnë një ristrukturim konceptual — nga një institucion që hulumton krimet, në një qendër rivlerësuese të kujtesës kolektive.
3. Sfidat për të ardhmen në dritën e këtij vizioni
Duke u mbështetur si në raportin vjetor, ashtu edhe në reflektimet e Kullës, sfidat kryesore që qëndrojnë përpara ISKK mund të përmblidhen si më poshtë:
3.1. Ndërtimi i një paradigme të re të kujtesës
ISKK duhet të kalojë nga paradigma e denoncimit te paradigma e kuptimit dhe dialogut.
Kjo nënkupton bashkëpunime me institucione kulturore, universitete, dhe qendra kërkimore për të integruar kujtesën në kurrikula akademike, muzeologji dhe art.
3.2. Thellimi i kërkimit shkencor ndërdisiplinar
Kujtesa e diktaturës nuk është vetëm histori politike — ajo përfshin antropologjinë e frikës, letërsinë e burgut, artin e mbijetesës, psikologjinë e traumës.
Instituti duhet të krijojë njësi ndërdisiplinare dhe të bashkëpunojë me studiues nga fushat e sociologjisë, psikologjisë dhe arteve.
3.3. Zgjerimi i qasjes publike dhe kultivimi i kulturës së kujtesës
Në frymën e Ndriçim Kullës, kujtesa duhet “të dalë jashtë” — drejt auditorëve, mediave, teatrove, platformave dixhitale.
Krijimi i “Arkivës Digjitale të Kujtesës Shqiptare” dhe muzeve virtualë interaktivë do të përforcojë ndikimin e ISKK tek brezat e rinj.
3.4. Pavarësia institucionale dhe kredibiliteti etik
Në një shoqëri ku historia shpesh përdoret për qëllime politike, ISKK duhet të mbetet institucion etik, i mbrojtur nga ndikimet partiake.
Për ta arritur këtë, kërkohet transparencë e plotë, mekanizma të mbikëqyrjes së jashtme dhe një kod etik i kujtesës, që rregullon përfaqësimin e dëshmive, përdorimin e burimeve dhe respektimin e viktimave.
3.5. Përfshirja e komuniteteve të të përndjekurve dhe brezit të ri
Kulla kujton se protagonistët e asaj periudhe “ende rrojnë” — ndaj puna me ta nuk është e shkuar, por pjesë e së tashmes.
ISKK duhet të zhvillojë programe bashkëpunimi me shoqatat e ish-të përndjekurve dhe laboratore kujtese për studentë, ku përvoja, historia dhe reflektimi bashkëjetojnë.
4. Përfundim: drejt një etike të re të kujtesës
Në dritën e raportit dhe reflektimeve të Ndriçim Kullës, sfida më e madhe e ISKK nuk është vetëm dokumentimi i së shkuarës, por krijimi i një kulture të qëndrueshme të kujtesës, që përfshin kuptimin, reflektimin dhe edukimin.
Kjo do të thotë të ndërtohet një kujtesë e hapur, pluraliste dhe shkencore, që e çliron historinë nga përdorimi politik dhe e kthen në dije për të ardhmen.
Nëse periudha e komunizmit ishte koha e shtypjes së kujtesës, atëherë misioni i sotëm është çlirimi i saj — jo vetëm nga frika, por edhe nga ideologjia.
ISKK mund të shndërrohet në qendrën që bashkon historinë, memorien dhe etikën, duke e bërë kujtesën jo vetëm të kaluarën e përbashkët të shqiptarëve, por udhërrëfyesin e tyre moral për të ardhmen demokratike.
