Nga Arian Galdini
Kur Kina dhe Japonia matin nervat mbi Tajvanin, ekrani shfaq dallgë të largëta, ndërsa harta e globit lëviz milimetra që peshojnë dekada.
Në pamje të parë shihen deklarata, anije rojesh bregdetare, vizita diplomatike, konferenca shtypi.
Në thelb ridizenjohet arkitektura e sigurisë për shekullin që vjen.
Kjo skenë i përket Pekinit, Tokios, Tajpeit, Uashingtonit.
Lëvizja e saj prek edhe Atlantikun.
Çdo dilemë për Tajvanin prek edhe detin që lag brigjet tona.
Adriatiku dridhet në heshtje sa herë që deti i largët aziatik ngre dallgë të reja.
Dy Azi që shohin njëra-tjetrën në pasqyrë.
Japonia mbyll një epokë pacifizmi të paqartë dhe riformulon veten si fuqi përgjegjëse në një rreth të rrezikshëm.
Ligjet e vetëmbrojtjes marrin frymë të re.
Tajvani shfaqet si provë e drejtpërdrejtë e mbijetesës japoneze, jo thjesht si çështje e një fqinji përtej detit.
Fjalët e kryeministres Takaichi për mobilizim përballë një sulmi ndaj Tajvanit shprehin një kthesë mendore, nga mbrojtja e thjeshtë territoriale, drejt mbrojtjes së një ekosistemi të lirive dhe aleancave që e mbajnë Japoninë të sigurt.
Përballë saj, Kina shtrin hijen mbi ngushticë, ishuj dhe korridore detare.
Patrullat rreth Senkaku/Diaoyu, paralajmërimet për turistët e studentët, fjalori i ashpër ndaj çdo lidhjeje Tokio – Tajpei shfaqin një strategji të qëndrueshme, ku çdo shenjë solidariteti me Tajvanin vendoset në të njëjtën hartë presioni.
Tajvani shndërrohet në nyje të identitetit kinez, ndërsa Japonia perceptohet si gardian i një dere që Pekini kërkon ta hapë.
SHBA qëndron si shtyllë e padukshme që mban çatinë.
Aleanca amerikano-japoneze forcohet përmes stërvitjeve të përbashkëta, planeve për evakuim në kriza, sistemeve kundërraketore dhe mbështetjes logjistike.
Tajvani del si vijë prove e besueshmërisë amerikane.
Pekini e di, Tokio e kupton, Tajpei e ndien çdo ditë në qiellin e vet.
Këto janë fijet kryesore të skenës. Prapaskena nis në çastin kur pyetja ndryshon, çfarë kuptim merr kjo për rajone si Ballkani, për kombe të vogla që e kanë zgjedhur lirinë perëndimore si busull?
Kur Indo-Paqësori thërret, Ballkani dëgjon jehonën.
Çdo fuqi e madhe ka kufi vëmendjeje.
Sa herë që një teatër krize ngrihet në nivel kryesor, teatrot e tjerë vendosen në rend të ri prioritetesh.
Indo-Paqësori ngrihet çdo vit më lart në këtë rend.
SHBA mban prezencë në Europë, në Mesdhe, në Lindjen e Mesme, njëkohësisht shton flotat, bazat dhe vëmendjen strategjike në detin e largët aziatik.
Për Ballkanin kjo përkthehet në tri pyetje të drejtpërdrejta, sa të parashikueshme janë shtetet e rajonit, sa qëndrueshmëri kushtetuese dhe energjetike kanë, sa qartazi e mbajnë fjalën kur flasin për orientim euro-atlantik.
Atje ku përgjigjja del e kthjellët vjen besimi, investimi, prania e aleatëve.
Atje ku sinjalet duken të dyfishta, vendi shndërrohet në koordinatë prove.
Shqiptarët hyjnë në këtë provim me përvojë të gjatë, instinkt drejt Perëndimit, kujtesë të përqafimit amerikan, dëshirë të qartë për BE.
Matjet e fundit të besimit shoqëror tregojnë shumicë dërrmuese qytetarësh që besojnë tek Bashkimi Europian dhe Kombet e Bashkuara, shumë më tepër se te çdo organ politik vendas.
Ky është kapital politik i grumbulluar në ndërgjegje.
Instinkti synon tani trajtë të re, nga emocion historik, në profil racional, i dukshëm në ligje, në buxhete, në mënyrën si ndërtohen aleancat.
Laboratori i varësisë: shenja kineze në Ballkan.
Ndikimi kinez në Ballkan vjen me kontrata dhe kode. Në dekadën e fundit, iniciativa “16+1” dhe Rruga e Re e Mëndafshit kanë shtrirë një rrjet projektesh në rajon, nga rrugët te hekurudhat, nga portet te energjia.
Porta e Pireut, ku një kompani shtetërore nga Pekini mori kontrollin e pjesës më të madhe të aksioneve dhe e ktheu në nyjen e parë të madhe europiane të mallrave kineze, shërben si shembull i asaj që synohet të përsëritet, hyrje në porte, nyje logjistike, infrastrukturë kritike.
Në të njëjtën kohë, kompani lindore të teknologjisë ndërtojnë rrjete 4G e 5G, qendra të dhënash dhe projekte “smart city” në disa vende të Ballkanit Perëndimor, Serbia del si qendër gravitacioni për këtë prani dixhitale.
Këto investime sjellin teknologji dhe kapital.
Rreziku lind kur të gjitha këto shndërrohen në laborator varësie, një proces ku kapitali hyn si ndihmë dhe del si komandë e heshtur.
Një skenë e thjeshtë e bën të dukshme këtë laborator.
Në një zyrë qeveritare pranë bregdetit shqiptar, dy dosje qëndrojnë mbi tryezë.
Një konsorcium perëndimor ofron financim për një terminal të ri portual, kërkon transparencë të plotë, arbitrazh në gjykata europiane, standarde mjedisore të verifikueshme.
Një kompani lindore propozon një kredi të butë, me pak kushte të dukshme, me garanci vetë portin dhe me klauzola që nxjerrin çdo mosmarrëveshje jashtë juridiksionit europian.
Në letër dallimi duket teknikalitet.
Në realitet vendoset nëse ai port shndërrohet në urë që e lidh vendin me tregjet perëndimore apo në hallkë të një zinxhiri varësie.
Kudo që ndodhin zgjedhje të tilla, rrugët dhe portet projektohen nga kompani që raportojnë diku tjetër, rrjetet dixhitale mbështeten te pajisje që hapin dyer të padukshme, kreditë afatgjata mbartin kushte që e ngushtojnë manovrën politike.
Faza e parë duket praktike, kosto më të ulëta, financim i shpejtë, projekte të mëdha që duken në kamera.
Faza pasuese sjell një realitet ku kushtet financiare dhe teknologjike shtrëngojnë.
Rajoni që synon zhvillim të qëndrueshëm dhe liri strategjike kërkon kapital dhe filtra.
Investimi që ndërton korridore drejt tregjeve perëndimore, respekton standarde transparence dhe hap dyer të shumta bëhet urë.
Investimi që e lidh të ardhmen me një qendër të vetme vendimmarrjeje shndërrohet në zinxhir.
Hapësirat shqiptare, falë pozitës gjeografike dhe traditës së tregtisë së hapur, mund të ndërtojnë korridor energjie dhe transporti mes Adriatikut dhe qendrës së Europës.
Burimi i kapitalit dhe teknologjisë përcakton edhe se kujt i hapet dera për ndikim të gjatë.
Nostalgjia agresive, rreziku rus në rajonin tonë.
Ndikimi rus në Ballkan shfaqet përmes tubacioneve, mediave, narrativave.
Për vite me radhë, një pjesë e madhe e energjisë europiane vinte nga gazi që rridhte nga lindja.
Sot kjo peshë ka rënë ndjeshëm, vendet e BE-së janë lidhur më fort me burime të tjera dhe me gaz të lëngshëm nga brigje të tjera të Atlantikut.
Vendet e Europës Juglindore mbajnë ende gjurmë nga rrjetet e vjetra të furnizimit dhe e ndiejnë më shumë çdo lëvizje çmimi.
Kjo krijon një fushë ndikimi që shkon përtej energjisë.
Në plan simbolik, rreziku merr formën e një nostalgjie agresive.
E kaluara përshkruhet si ekuilibër, aneksimi si korrigjim historik, dyshimi ndaj Perëndimit si mençuri.
Narrativat e vjetra, të ushqyera përmes kanalesh mediatike e rrjete interesash, synojnë të relativizojnë çdo shkelje të të drejtës ndërkombëtare.
Pa një kujtesë të gjallë për atë që ndodhi në Ukrainë, në Kosovë, në Bosnje, çdo variant harte bëhet i përfytyrueshëm në letër.
Hapësirat shqiptare e kanë ndjerë arbitraritetin e kufijve dhe peshën e heshtjes kur shkelet e drejta.
Nga kjo përvojë lind një barrë, që të mbahet gjallë kultura politike që e quan agresion çdo akt që cenon integritetin, të trajtohet e drejta ndërkombëtare si litar shpëtimi në çdo situatë, varësitë energjetike e financiare të lexohen si çështje sigurie, jo thjesht si çështje çmimi.
Aksioma e Adriatikut dhe kombi i rritur.
Nga këto rrethana lind Aksioma e Adriatikut, sa herë që fuqitë maten në detra të largëta, komb i pjekur në brigjet e këtij deti shihet nga drejtimi i busullës dhe siguria që u sjell aleatëve.
Kjo është fytyra e parë e asaj që mund të quhet Ligji i Adriatikut dhe e Kombit të Rritur.
Në mars 2024, Kuçova e vërtetoi këtë ligj në një skenë të vetme.
Një aerodrom i epokës së vjetër, i tharë dhe i braktisur, u kthye në bazë moderne ajrore të NATO-s me investim të konsiderueshëm aleat.
Avionë F-35, F-16, Eurofighter shpuan qiellin shqiptar, radarë të rinj, pista të rinovuara, trupa të përbashkëta krijuan një pamje të re.
Për një familje në qytetin pranë, kjo pamje shfaqet si punë, siguri, lidhje me botën.
Për aleatët, Kuçova tregon se Shqipëria e merr seriozisht anëtarësimin në NATO, një copë e arkitekturës së mbrojtjes së përbashkët vendoset në një cep të Adriatikut.
Busulla kombëtare merr besueshmëri kur shihet në përditshmëri.
Një nxënës në Shkodër që sheh shkollën e vet të lidhur me programe shkëmbimi europiane, një studente në Prishtinë që mbërrin me bursë në një universitet perëndimor, një oficer i ri në Kuçovë që stërvitet krah pilotëve aleatë, një sipërmarrëse në Durrës që lidh mallin me tregun europian përmes një porti të integruar, të gjitha këto pika tregojnë se Ligji i Adriatikut nuk mbetet figurë, por përkthehet në zgjedhje konkrete.
Parimi i Kombit të Rritur.
Nga ky ligj buron Parimi i Kombit të Rritur.
Në epokën e krizave të shpeshta, komb i rritur shfaqet si ai që sjell siguri për aleatët dhe qartësi për veten.
Ai shihet te një ligj që s’le hapësira për pazare të fshehta, te një faturë energjie që s’varet nga një rubinet i vetëm, te një kamion që niset nga Durrësi dhe mbërrin në një port europian pa labirinte të errëta doganore, te një ambasador që flet njësoj në sallat e aleatëve dhe para qytetarëve, te një i ri që ndërton jetë pune globale nga qyteti i vet, pa e braktisur gjuhën dhe kulturën.
Kur këto pesë skena bëhen përditshmëri, Parimi i Kombit të Rritur zbret nga letrat në jetë.
Ligji i Adriatikut dhe i Kombit të Rritur mund të mblidhet në një fjali, kur fuqitë maten në oqeane të largëta, një komb i pjekur në brigjet e këtij deti quhet ai që mban busullën drejt Perëndimit dhe sjell siguri të besueshme për aleatët e vet.
Pjesa tjetër e këtij rrëfimi e ilustrons e si duket në praktikë kjo aksiomë.
Tajvani si pasqyrë e largët.
Tajvani jeton çdo ditë mbi buzën e ankthit, ishull i lirë, i rrethuar nga një fuqi që e sheh si pjesë të vetën.
Mban krenari të zhvillimit demokratik dhe logjikë mbijetese përballë një gjiganti.
Dallimet me përvojën shqiptare janë të shumta, gjithsesi mbetet një ngjashmëri e thellë, vetëdija e një hapësire të vogël që rri në kurriz të historisë dhe këmbëngul të mos përmbyset nga valët e mëdha.
Japonia e sheh Tajvanin si gur kyç në zinxhirin e ishujve që mbrojnë hyrjet e saj detare.
SHBA e sheh si provë të besnikërisë së vet si aleat.
Kina e sheh si plagë krenarie.
Secili sheh vetveten në atë ishull.
Shqiptarët mund ta marrin Tajvanin si pasqyrë.
Liria që trajtohet si dhuratë tretet shpejt.
Liria që ushqehet çdo ditë në institucione, në ekonomi, në kulturë dhe në marrëdhënie me aleatët zë rrënjë më të thella.
Kur deti global nis të lëvizë, kombet me rrënjë të tilla lëkunden, por mbeten në këmbë.
Nga objekt në subjekt.
Kur mediat flasin për Tajvanin, duket sikur historia luhet në skenë të largët.
Në të vërtetë, historia e re botërore sillet rreth katër fjalëve, aleancë, besueshmëri, qëndrueshmëri, vetëdije.
Ballkani, dhe brenda tij hapësirat shqiptare, hyn në këtë kapitull.
Në këtë kapitull, shtetet e vogla e gjejnë veten përballë një pyetjeje të vetme, kur krizat lindin në Indo-Paqësor, në Detin e Zi apo në Lindjen e Mesme, shtëpia ku jetojnë qëndron mbi rërë apo mbi shkëmb.
Stuhia s’e pyet madhësinë, pyet themelet.
Koha e hartave të reja pyet, kush je.
Jo kë përmend në fjalime, as cilin slogan përdor, përkundrazi çfarë sistemi ke ndërtuar, çfarë ekonomie mban, çfarë drejtësie zbaton, çfarë besnikërie tregon kur vjen ora e provës.
Japonia matet me oqeanin që e rrethon, shqiptarët maten me Adriatikun që i lidh me Perëndimin.
Dallgët e largëta të Azisë ngrihen herë pas here.
Nëse busulla e brendshme mbetet drejt të njëjtës dritë, Aksioma e Adriatikut dhe e Kombit të Rritur kalon nga metaforë në fakt, dridhja e heshtur e këtij deti shndërrohet në provë pjekurie dhe në emër të një kombi që di ku shkon dhe çfarë vlere sjell në botë.
