nga Pal Nikolli
Debati mbi reformën zgjedhore në Shqipëri, i ritrajtuar kohët e fundit përmes thirrjeve të aktorëve kryesorë politikë drejtuar institucioneve ndërkombëtare si OSBE dhe Komisioni i Venecias, rihap një çështje thelbësore të funksionimit demokratik: kush duhet ta reformojë sistemin zgjedhor kur protagonistët kryesorë janë vetë përfituesit më të mëdhenj të tij? Ky tension midis interesit publik dhe interesit partiak shfaqet çdo herë që ngrihet çështja e rregullave të lojës politike – një fushë ku, paradoksalisht, lojtarët kryesorë synojnë të mbeten edhe rregullvënësit kryesorë.
- Konflikti i interesit si pengesë strukturore.
Në teorinë e qeverisjes demokratike, rregullat elektorale janë ndër elementet më të ndjeshme të arkitekturës institucionale. Ato përcaktojnë mënyrën se si përfaqësimi politik përkthehet në pushtet real, si shpërndahen mandatet, si ndërtohen koalicionet dhe, më gjerë ende, se si formësohet konkurrenca politike. Në Shqipëri, ky dimension është i dominuar prej dekadash nga dy aktorë qendrorë – PS dhe PD – të cilët kanë ndërtuar një simetri të qëndrueshme interesi, pavarësisht retorikave të kundërta.
Ky lloj konfigurimi politik prodhon një problem të qartë teorik: kur përfituesit kryesorë të sistemit janë edhe autorët e tij, refoma kthehet në rikonstruksion të privilegjeve ekzistuese, jo në përmirësim të cilësisë demokratike. Në literaturën politologjike kjo njihet si path dependence, një varësi e sistemit nga zgjedhjet e mëparshme, që i pengon aktorët të ndërmarrin ndryshime që cenojnë avantazhin e tyre.
- Iluzioni i arbitrit ndërkombëtar.
Kërkesat ndaj OSBE-së dhe Komisionit të Venecias për të dhënë udhëzime apo rekomandime teknike krijojnë idenë e një arbitrazhi të jashtëm që, teorikisht, mund të zhbëjë përplasjet e brendshme. Por ky është një iluzion i përsëritur në historinë e reformave shqiptare. Observatorët ndërkombëtarë mund të japin ekspertizë, por nuk mund të imponojnë vullnet politik, aq më pak kur skema e brendshme e pushtetit është e mbyllur dhe e vetë – riprodhuar.
Ndaj, mbështetja tek aktorët ndërkombëtarë nuk e zgjidh thelbin e problemit: askush nuk mund të reformojë një sistem kur përfituesit e tij qëndrojnë në krye të procesit të reformimit.
- Dy skenarët e mundshëm: një perspektivë sistemike.
Propozimi për të kaluar drejt një reformimi të vërtetë të sistemit zgjedhor nënvizon dy skenarë alternativë, të cilët meritojnë trajtim të thelluar konceptual.
Skenari 1: Delegimi i reformës te aktorët pa konflikt interesi.
Në këtë skenar, procesi i reformimit i besohet aktorëve të tjerë – parti të vogla, organizata të shoqërisë civile, akademikë, institucione të pavarura. Ky formulim është teorikisht tërheqës, për shkak se redukton interesin e drejtpërdrejtë të përfitimit. Por sfida mbetet reale: si të krijohet mekanizmi institucional që e detyron klasën politike të heqë dorë nga monopoli i saj mbi procesin?
Modeli më i afërt në praktikë është ai i komisioneve të posaçme të pavarura, të cilat vendet e Evropës Veriore i kanë përdorur me sukses për çështje që kërkojnë neutralitet të lartë politik -si reforma administrative apo reforma në drejtësi. Por për ta aplikuar këtë model në realitetin shqiptar kërkohen garanci të forta kushtetuese dhe mbikëqyrje transparente shoqërore.
Skenari 2: PS dhe PD si dy aktorë në një tryezë të gjerë pluraliste.
Ky skenar nuk i përjashton dy partitë e mëdha, por redukton kapacitetin e tyre për t’u imponuar. Tryeza e reformës do të kishte aktorë të barabartë, duke zhdukur statusin e tyre tradicional si “rrjedha kryesore” që orienton procesin. Një qasje e tillë do të sillte dy përfitime:
do të krijonte një dinamikë negociuese më përfshirëse,
do të zhvishte reformën nga logjika e pazareve bipolare.
Në këtë kontekst, roli i PS dhe PD do të ishte thjesht kontributiv, jo dirigjues.
- Pse skenari aktual është i destinuar të dështojë.
Kur partitë që dominojnë pushtetin politik udhëheqin reformën zgjedhore, rezultati i parashikueshëm është ruajtja e strukturës së sistemit në shërbim të status quo-së. Shakaja e percepuar nga publiku – sipas materialit burimor – nuk qëndron tek kërkesa për ndihmë ndërkombëtare, por tek absurdi strukturor i procesit: dy aktorë që mbajnë çelësat e sistemit kërkojnë këshilla për të ndryshuar një arkitekturë që vetë e kanë ndërtuar.
Ky paradoks e shndërron reformën në një akt simbolik, jo real; në një ritual politik, jo në një proces demokratizues.
- Drejt një modeli të ri të prodhimit të reformës zgjedhore.
Nëse reforma duhet të jetë reale, ajo duhet të nisë nga rregulla të reja të vetë – procesit reformues. Me fjalë të tjera: para se të ndryshojë Kodi Zgjedhor, duhet ndryshuar mënyra se si ky Kod perceptohet dhe prodhohet. Pa një mekanizëm pluralist, të pavarur dhe të balancuar, çdo përpjekje tjetër do të jetë një ripërshkrim i vjetër i skemave të njohura.
Përfundim: Shpresa si produkt i arkitekturës, jo i vullnetit momental.
Reforma zgjedhore nuk është akt teknik; është test i pjekurisë demokratike. Ajo kërkon distancim nga interesat e ngushta të aktorëve dominues dhe krijimin e një hapësire ku pluralizmi institucional të bëhet burim legjitimiteti. Vetëm nëse reforma kalon nga duart e një karteli politik në duart e një arkitekture të re përfaqësuese, mund të flitet për ndryshim substancial. Përndryshe, siç nënkupton materiali burimor, mbetemi në ciklin e shakasë politike – një ironi e hidhur që shoqëria shqiptare e njeh tashmë shumë mirë.
