NGA FLORJAN KALAJA
Në këtë shkrim të shtatë të rubrikës “Dilema mbi Kodin e ri Penal” do të kem në vëmendje dy parashikime pjesë të dy dispozitave penale, të cilat implikojnë drejtpërdrejtë konceptin e prezumimit të pafajësisë dhe vendimin gjyqësor të formës së prerë. Kështu neni 30 i Kushtetutës, i cili sanksionon parimin e përbotshëm të prezumimit të pafajësisë në procesin penal, parashikon se: “Kushdo quhet i pafajshëm përderisa nuk i është provuar fajësia me vendim gjyqësor të formës së prerë”. Nga ana tjetër, Kushtetuta përcakton se çfarë është vendimi i formës së prerë, konkretisht ky koncept kushtetues që shënon shuarjen e veprimit të parimit të prezumimit të pafajësisë. Megjithatë, ajo e përdor gjithsej 11 herë vendimin e formës së prerë si koncept: konkretisht në nenin 30 për prezumimin e pafajësisë; në pikën 2 dhe në pikën 3 të nenin 45 për heqjen e së drejtës së zgjedhjes apo të drejtës për t’u zgjedhur shtetasve; në shkronjën “dh” të pikës 1 të nenit 70 për të shënuar mbarimin e mandatit të deputetit; në shkronjën “b” të pikës 2 të nenit 128 për të shënuar mbarimin e mandatit të gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese; në shkronjën “b” të pikës 2 të nenit 140 për të përcaktuar një nga shkaqet e shkarkimit të gjyqtarit; në shkronjën “b” të pikës 2 të nenit 147/c për të përcaktuar një nga shkaqet e shkarkimit të anëtarit të Këshillit të Lartë Gjyqësor; në shkronjën “b” të pikës 2 të nenit 147/e për të përcaktuar një nga shkaqet e shkarkimit të Inspektorit të Lartë të Drejtësisë; në shkronjën “b” të pikës 2 të nenit 148/d për të përcaktuar një nga shkaqet e shkarkimit të prokurorit; në shkronjën “b” të pikës 2 të nenit 149/c për të përcaktuar një nga shkaqet se pse shkarkohet Prokurori i Përgjithshëm dhe anëtari i Këshillit të Lartë të Prokurorisë dhe në pikën 9 të nenit 179/d për të përcaktuar momentin se kur Kuvendi duhet të shfuqizojë Aneksin e Kushtetutës të shtuar në vitin 2016 për procesin e rivlerësimit kalimtar të gjyqtarëve dhe prokurorëve. Në këtë mënyrë kuptohet se, pavarësisht se Kushtetuta nuk e ka përcaktuar konkretisht se çfarë është një vendim gjyqësor i formës së prerë, rrokshëm lehtësisht nga cilido kuptohet se ky koncept kushtetues është i njëllojtë në të 11 rastet e rregullimeve normative të sjella në vëmendje më lart.
Nga ana tjetër, për të plotësuar këtë heshtje të Kushtetutës, ligjvënësi në nenin 462 të Kodit të Procedurës Penale ka parashikuar ndër të tjera se vendimi gjyqësor penal i formës së prerë si rregull është vendimi i Gjykatës së Apelit, që do të thotë se duhet të këtë gjykim dy shkallësh që një çështje penale të përmbyllet me vendim gjyqësor të formës së prerë dhe ndërkaq të përfundojë edhe prezumimi i pafajësisë. Për hir të kumtit të këtij shkrimi nuk po vijoj me kontestin kushtetues që ushqej prej dekadash ndaj kësaj mënyre ligjore të nxitimit të konceptimit të vendimit gjyqësor të formës së prerë në shkallë të dytë ndërkohë që neni 135 dhe 43 i Kushtetutës e ndërtojnë gjykimin tre shkallësh dhe se si i tillë do të duhet të përfundonte në Gjykatën e Lartë. Në vijim do të merret i mirëqenë konkluzioni se forma e prerë e shuarjes së prezumimit të pafajësisë shënohet në vendimmarrjen gjyqësore të shkallës së dytë.
Por, ndryshe nga sa ka parashikuar Kushtetuta posaçërisht në nenin 30 dhe më tej në mënyrë të përgjithshme në 10 rastet e tjera të listuara më lart, Kuvendi në vitin 2008 guxoi të prezantojë në Kodin Penal një rregullim ligjor heretik. Në nenin 59 të Kodit Penal, konkretisht aty ku parashikohet dënimi alternativ i pezullimit të dënimit me burgim dhe vënia e të dënuarit në provë, u parashikua se, në të gjitha rastet kur gjykata e shkallës së parë cakton këtë dënim alternativ, vuajtja e këtij dënimi do të fillojë menjëherë, duke u ekzekutuar sakaq vendimi i dënimit edhe pse ai nuk kishte marrë akoma formë të prerë. Kjo do të thotë se, pavarësisht se i pandehuri prezumohej i pafajshëm, sipas nenit 30 të Kushtetutës, dhe ai për të mbrojtur këtë prezumim kushtetues ushtronte edhe apel, ligji e detyronte të konsiderohej si i dënuar në shoqëri, në Shërbimin e Provës, dhe para Gjykatës së Apelit të shkonte si një i pandehur që gjatë kësaj kohe vuante apo e kishte vuajtur dënimin penal. Ndërkohë duhet të sillet në vëmendje se GJEDNJ që prej vitit 1987 ka konkluduar pa ekuivok se përbën shkelje të parimit të prezumimit të pafajësisë, të parashikuar në pikën 2 të nenit 6 të KEDNJ, çdo vendim dënimi që ekzekutohet ndaj një personi pa u konkluduar përfundimisht gjyqësisht dhe sipas ligjit se ai është fajtor për veprën penale për të cilën është caktuar ky dënim (shih çështjen “Nolkenbockhoff kundër Gjermanisë”).
Në vitin 2024, Gjykata Kushtetuese, duke e vlerësuar të bazuar në nenin 30 dhe 43 të Kushtetutës kërkon për kontroll kushtetutshmërie të kësaj pike të nenit 59 të Kodit Penal të ngritur nga Gjykata e Rrethit Gjyqësor Dibër, vendosi të shfuqizojë këtë parashikim ligjor në Kodin Penal (shih Vendimin 20/ 2024). Gjykata Kushtetuese vlerësoi ndër të tjera se: asnjë masë që barazohet me dënimin nuk mund të jepet ndaj një të pandehuri pa u provuar fajësia e tij përtej çdo dyshimi të arsyeshëm; ndalohet marrja e masave ndaj një të pandehuri që çojnë në trajtimin e tij si fajtor për sa kohë kjo fajësie nuk është provuar me vendim gjyqësor të formës së prerë; dënimi penal është i lidhur me fajësinë e autorit, pasi është pikërisht fajësia në kryerjen e një vepre penale ajo që imponon zbatimin ndaj autorit të saj të sanksioneve penale; ekzekutimi i menjëhershëm i dënimit penal alternativ duket se nuk mban në konsideratë faktin e qenies të ankimueshëm të këtij vendimi në një gjykatë më të lartë, faktin se ligji procedural penal ka afate për ushtrimin e ankimit dhe faktin se vendimi i gjykatës së shkallës së parë është potencialisht i cenueshëm nga gjykata më e lartë; personi i dënuar nga gjykata e shkallës së parë vijon të prezumohet i pafajshëm, për sa kohë nuk ka vendim gjyqësor të formës së prerë dhe se ai mund t’i nënshtrohet masave të sigurimit, por jo dënimit penal të dhënë nga gjykata e shkallës së parë; në këtë mënyrë një person i pafajshëm në kuptimin kushtetues barazohet nga ligji me një person të dënuar, për sa kohë ligji i detyron ata njësoj për të përmbushur detyrimet që rrjedhin nga dënimi penal; ekzekutimi i dënimit alternativ penal, në kushtet kur personi ka ushtruar apel, e paraqet atë në dukje si fajtor para gjykatës më të lartë, çka mund të paragjykojë vlerësimin e fakteve nga kjo e fundit dhe të krijojë premisa për mungesën e efektivitetit të ankimit të paraqitur prej tij; ky rregull cenon parimin e sigurisë juridike, pasi krijon paqartësi dhe dykuptimshmëri në drejtim të pasojave të vendimit gjyqësor të ekzekutueshëm; ligjvënësi nuk ka respektuar aspektin harmonik që duhet të kenë dispozitat ligjore që rregullojnë një fushat e caktuara dhe të cilat duhet të jenë një entitet i vetëm; në relacionin bashkëshoqërues të projektligjit nuk ka argumente të mjaftueshme për domosdoshmërinë e ndërhyrjes për kufizimin e lirive dhe të drejtat e personit të gjetur fajtor nga gjykata e shkallës së parë dhe ekzekutimit të menjëhershëm të dënimit dhe se Kuvendi në gjykim nuk parashtroi argumente kushtetues për nevojën, përshtatshmërinë dhe domosdoshmërinë e një ndërhyrje të tillë ligjore dhe se në këto kushte Gjykata Kushtetuese vëren paqartësi në qëllimin e parashikimit të bërë në këtë rregull, çka është një arsye e cenimit të parimit të sigurisë juridike. Si përfundim i gjithë këtyre arsyeve të përmbledhura, Gjykata Kushtetuese arriti në konkluzionin se nuk mund të vihet në ekzekutim një vendim penal i gjykatës së shkallës së parë për dhënien e dënimit alternativ me burgim në rastin kur ky i fundit ka paraqitur ankim, nëse për atë nuk parashikohet respektimi i parimit të prezumimit të pafajësisë dhe e drejta e ankimit efektiv substancial.
Në fundkorrikun e këtij viti, me dekorin e krerëve të institucioneve të larta të sistemit të drejtësisë, përfshirë edhe Kryetaren e Gjykatës Kushtetuese (e cila rezulton të ketë votuar pro shfuqizimit të ndryshimit ligjor të vitit 2008 të Kodit Penal), grupi i punës prezantoi projektin e Kodit të ri Penal. Nga hulumtimi i tij kam gjetur dy pjesë dispozitash recidivisht heretike, si ajo e vitit 2008, tashmë e shfuqizuar në vitin 2024 nga Gjykata Kushtetuese si e papajtueshme me nenin 30 dhe 43 të Kushtetutës.
Kështu rezulton se dënimi penal alternativ i pezullimit të dënimit me burgim dhe vënia e të dënuarit në provë rezulton se rregullohet ndër të tjera në nenin 163 të këtij projekti. Fjalia e parë e pikës 7 të kësaj dispozite parashikon se: “7. Prokurori pranë gjykatës që ka dhënë vendimin mbi pezullimin e burgimit dhe vendosjen në provë të të dënuarit, pavarësisht se vendimi mund të mos jetë i formës së prerë, e ekzekuton atë menjëherë pas dhënies së vendimit prej gjykatës kompetente nëse i dënuari është dakord të fillojë zbatimin e provës, edhe kur një gjykatë më e lartë do të shprehet për vendimin”. Më tej rezulton se ky rregull përsëritet edhe në rregullimin e dënimit alternativ të pezullimit të ekzekutimit të vendimit me burgim dhe detyrimit për kryerjen e një pune në interes publik. Konkretisht, fjalia e parë e pikës 1 të nenit 166 të këtij projekti parashikon se: “9. Prokurori pranë gjykatës që ka dhënë vendimin pavarësisht se nuk është i formës së prerë, e ekzekuton atë menjëherë pas shqiptimit të vendimit prej gjykatës kompetente nëse i dënuari është dakord të fillojë zbatimin e provës, edhe kur një gjykatë më e lartë do të shprehet për vendimin”. Edhe në këto dy rregullime, sikurse rëndom në pjesën e përgjithshme dhe më pak në pjesën e posaçme, konstatohet papërmbajtja e grupit të punës për të parashikuar rregulla procedurale në të korpusin legjislativ të së drejtës materiale. Por ky konstatim është problem luksi. Problemet e vërteta të këtyre rregullave janë në raport me Kushtetutën. Menjëherë dhe kureshtar iu drejtova për ndihmë relacionit bashkëshoqërues të draftit, i cili megjithëse është disa herë më fjalëpak nga ç’është drafti i Kodit të ri Penal disa herë më fjalëshumë, mendova se do të ketë diçka për të rikuperuar deficitet legjislative të vitit 2008, të konstatuara nga Gjykata Kushtetuese si argumente të papajtueshmërisë së normës me parimin e sigurisë juridike. Asgjë.
Asnjë fjalë për këtë çështje. Sikurse mund të konstatohet, i vetmi ndryshim me rregullin simotër të vitit 2008 – të shfuqizuar në vitin 2024 nga Gjykata Kushtetuese – është elementi i dhënies së vullnetit nga ana e të dënuarit, i cili në fakt dhe në ligj nuk është ashtu sikurse e paragjykon grupi i punës nën këtë emërtim të nxituar, pasi nuk është i dënuar akoma, përsa kohë gjykata e apelit nuk ka përfunduar gjykimin e ankimit të ushtruar. Sipas nenit 30 të Kushtetutës, ai prezumohet i pafajshëm dhe, sipas nenit 34 të Kodit të Procedurës Penale, ai është vetëm i pandehur. Pra, thënë ndryshe, grupi i punës na tregon se, vetëm përmes dhënies së vullnetit për ekzekutimin e dënimit penal alternativ nga ana e të pandehurit, edhe pse ka ankim të ushtruar ndaj vendimit dhe gjykata e apelit nuk ka disponuar akoma përfundimisht, mundet të shmangen të gjitha konsideratat e Gjykatës Kushtetuese të parashtruara në mënyrë të përmbledhur më lart. Përmes mospërfilljes së jurisprudencës kushtetuese, grupi i punës na tregon se projekti i Kodit të ri Penal mund të mos e marrë parasysh se pika 1 e nenit 124 të Kushtetutës parashikon se interpretimin përfundimtar të Kushtetutës e bën vetëm Gjykata Kushtetuese. Jo vetëm kaq, por se grupi i punës na tregon se përmes fjalisë së parë të pikës 7 të nenit 163 dhe përmes fjalisë së parë të pikës 9 të nenit 166 të projektit të Kodit të ri Penal ka aq potencial sa të mundet të arrihet, jo vetëm në reformimin e së drejtës penale materiale, por të mund të amendohet edhe neni 30 i Kushtetutës.
* Autori, gjyqtar pranë Gjykatës së Posaçme të Apelit kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar
