nga Prof.Dr Pal Nikolli
Ka shoqëri që vuajnë nga krizat ekonomike, nga tronditjet politike apo nga mungesat materiale. Por ka edhe shoqëri që vuajnë nga një sëmundje më e padukshme dhe më e rrezikshme: shndërrimi i anormales në normë. Kjo nuk ndodh brenda natës. Është një proces i ngadaltë, i heshtur, i përditshëm, që ushqehet nga mosreagimi, nga lodhja morale dhe nga një lloj dorëzimi i heshtur para kaosit.
Në hapësirën publike, aty ku duhet të sundojë rregulli, shihet shpesh triumfi i çrregullit. Trotuari, i menduar si strehë e këmbësorit, kthehet në pistë motorësh, biçikletash e makinash. Njeriu që ecën, në vend që të ndihet i mbrojtur, ndjehet i përzënë. Ai detyrohet të negociojë hapësirën e vet me mjete që kanë fuqi, shpejtësi dhe rrezik. Kështu, simbolika e qytetit përmbyset: i dobëti nuk mbrohet, por përshtatet; i forti nuk kufizohet, por sundon.
Edhe marrëdhëniet më elementare të bashkëjetesës humbasin kodin e tyre etik. Zhurma e pandërprerë në pallat, mungesa e respektit për qetësinë e tjetrit, justifikohet me frazën e ftohtë: “Jam në shtëpinë time”. Por a është vërtet shtëpia një territor i shkëputur nga të tjerët? Apo është pjesë e një organizmi më të madh, ku liria ime mbaron aty ku fillon shqetësimi i tjetrit? Kur kjo pyetje humbet nga vetëdija kolektive, atëherë bashkëjetesa nuk është më komunitet, por thjesht një grumbullim trupash në hapësira të ngushta.
Edhe më e frikshme është normalizimi i padrejtësisë. Kur vjedhja pushon së qeni turp dhe shndërrohet në “aftësi”, kur ndershmëria shihet si naivitet dhe jo si virtyt, atëherë shoqëria fillon të prodhojë jo vetëm padrejtësi ekonomike, por edhe rrënim moral. Në këtë pikë, problemi nuk është më vetëm ligjor, por kulturor dhe filozofik. Sepse ligjet mund të shkruhen, por ndërgjegjja nuk imponohet me forcë.
Filozofët e lashtë do ta quanin këtë prishje të ekuilibrit midis logos-it dhe instinktit. Aty ku duhet të sundojë arsyeja, sundon impulsi. Aty ku duhej të ndërtohej respekti, rritet indiferenca. Dhe indiferenca është më e rrezikshme se dhuna, sepse ajo nuk përplaset, por gërryen ngadalë themelet e shoqërisë.
Në një realitet ku çdo shkelje bëhet e zakonshme, qytetari pushon së pyeturi “pse”. Ai thjesht përshtatet. E kur njeriu përshtatet me të shtrembërën, ai fillon ta marrë atë si të drejtë. Kështu ndërtohet një kulturë e tolerimit të kaosit, ku gjithçka pranohet, por asgjë nuk ndryshohet. Në këtë pikë, anormalja nuk perceptohet më si e tillë, sepse mungon standardi me të cilin të krahasohet.
Por ka një çmim të fshehtë për këtë normalizim të çrregullit. Është çmimi i frikës së përditshme, i stresit të vazhdueshëm, i mosbesimit te tjetri dhe te institucionet. Është çmimi i fëmijëve që mësojnë herët se rruga nuk është e tyre, se rregulli nuk është për t’u besuar dhe se forca shpesh vlen më shumë se e drejta. Kjo është trashëgimia më e rëndë që një shoqëri mund t’i lërë vetes.
Në thelb, pyetja nuk është pse ndodhin këto fenomene. Pyetja më e vështirë është: pse janë pranuar? Çfarë e ka lodhur kaq shumë vetëdijen kolektive, saqë ajo nuk ngrihet më kundër shkeljes, por thjesht psherëtin dhe vazhdon rrugën? Sepse aty ku proteston vetëm viktima, por hesht shumica, padrejtësia gjen strehë të përhershme.
Rikthimi i normales nuk është çështje rregulloresh të reja, por rigjallërim i një etike të përbashkët. Është rikthim i idesë se hapësira publike nuk është “e askujt”, por e të gjithëve; se shtëpia ime nuk është justifikim për të lënduar tjetrin; se ndershmëria nuk është dobësi, por themel shoqëror. Pa këtë kthesë morale, çdo përpjekje tjetër mbetet sipërfaqësore.
Shndërrimi i anormales në normale është shenjë e një lodhjeje të thellë shpirtërore të shoqërisë. Dhe pikërisht aty ku shoqëria duket më e lodhur, lind më e fortë nevoja për një zgjim të ri moral. Sepse një shoqëri nuk rrënohet vetëm kur shkelet ligji, por kur harrohet pse ligji ekziston.
