nga Arian Galdini
SPAK ngriti akuza për shkelje të rënda të procedurave të prokurimit në projektin e tunelit të Llogarasë dhe në segmente të tjera të infrastrukturës ndaj zëvendëskryeministres dhe ministres së Infrastrukturës, Belinda Balluku.
Prokurorët kërkuan që ajo të mos vazhdonte ushtrimin e detyrës gjatë hetimit.
Gjykata e Posaçme kundër Korrupsionit (GJKKO), fryt i drejtpërdrejtë i Reformës në Drejtësi, pranoi kërkesën dhe urdhëroi pezullimin nga funksionet qeveritare dhe ndalimin e lëvizjes jashtë vendit.
Dikush mund ta shohë këtë si një dosje tuneli.
Në fakt, është hera e parë pas shumë vitesh që ligji arrin deri te dera e pushtetit jo si kamerë për foto, por si vendim për t’i thënë një njeriu shumë të fuqishëm: “Largohu pak mënjanë derisa të sqarojmë llogaritë.”
Në një republikë me minimum vetërespekti, skenari do të ishte i vetëkuptueshëm, ministrja dorëzon detyrën me një fjali të thjeshtë: “për respekt të institucionit dhe për t’u përballur e qetë me drejtësinë”, Kryeministri del e thotë: “besoj në drejtësi, nuk komentoj çështje që janë në gjykim”, qeveria hap një diskutim serioz për mënyrën si trajtohen kontratat publike.
Këtu, ndodhi e kundërta.
Shefi i qeverisë doli para kamerave dhe e damkosi vendimin e GJKKO si “absurditet të rrezikshëm”, si precedent “të paimagjinueshëm në Europë”, si shkelje të “ekuilibrave të pushteteve”.
Gjyqtarët që nënshkruan masën u portretizuan si aventurierë që luajnë me demokracinë, ndërsa pezullimi i ministres u paraqit si sulm ndaj votës dhe sovranitetit të mazhorancës.
Nga ai çast, rasti Balluku doli nga sirtari penal dhe u bë pasqyrë politike.
Nuk flitet më për Llogaranë, procedurat, paratë, por për një parim të ri, ministri i zgjedhur prej tij nuk preket nga asnjë masë gjyqësore, përveçse kur vendos vetë Kryeministri.
Ky është thelbi. Dhe ky thelb shkon shumë përtej një emri, një dosjeje dhe një tuneli të vetëm.
Nga ligjërimi i ditëve të fundit del një doktrinë e re, e thënë jo në libra, por në studio, podcaste dhe statuse.
Mund të përmblidhet në tre dogma.
Dogma e parë, ministri si zgjatim i pronarit.
Mesazhi është i tejdukshëm, ministrat i përzgjedh ai, legjitimohen prej votës, ndaj askush tjetër nuk lejohet të ndërhyjë në statusin e tyre.
Gjykata mund të “shohë letrat”, por jo karrigen.
Funksioni publik trajtohet si pasuri personale e Kryeministrit, jo si mandat që buron nga dhe i përgjigjet Republikës.
Dogma e dytë, mandati elektoral si mburojë mbi ligjin.
Shumica parlamentare paraqitet si licencë morale që neutralizon çdo masë gjyqësore ndaj kabinetit.
Etiketa “të zgjedhur” përdoret si vulë e veçantë që e bën ministrin më të ndjeshëm se çdo punonjës tjetër ndaj kufizimeve.
Në një vend ku një mësuese pezullohet menjëherë pasi dyshohet për shkelje disipline, kreu i qeverisë dëshiron të kthejë formulën “ne kemi mandatin” në sinonim të “ne jemi të paprekshëm”.
Dogma e tretë, gjykata që prek qeverinë kërcënon demokracinë.
Pezullimi i përkohshëm i një ministreje nën hetim etiketohet si “shkarje antikushtetuese”.
Demokracia identifikohet me mbijetesën e pandëshkuar të ekzekutivit, çdo kufi gjyqësor ndaj ministrave paraqitet si rrëzim i rendit, jo si mbrojtje e tij.
Këto tri dogma krijojnë një kushtetutë të pashkruar të Kryeministrit, sipas të cilës, Ministri është imi.
Vota është mburoja e tij. Gjykata që afrohet te rrethi im është rrezik për demokracinë.
Ky nuk është më interpretim i ashpër i Kushtetutës.
Është manual i paprekshmërisë.
Në librat që kemi miratuar vetë, gjuha është shumë më e kthjellët sesa ligjërimi i ditëve të fundit.
Kodi i Procedurës Penale njeh prej vitesh masën e pezullimit nga detyra.
Qëllimi është i thjeshtë, kur prania e një personi nën hetim në funksion rrezikon hetimin, ndikon mbi provat ose krijon frikë te dëshmitarët, gjykata thotë: “deri këtu, të lutem, qëndro mënjanë”.
Kjo masë është menduar për të mbrojtur institucionin, jo për të dënuar paraprakisht individin.
Ajo vlen për oficerin e policisë, drejtorin e një drejtorie, kryetarin e bashkisë, çdo funksionar publik.
Askund nuk thuhet: “përveç ministrave.”
Një mësues, sapo dyshohet për shkelje të rënda në klasë, mund të pezullohet brenda ditës derisa të shqyrtohet rasti.
Askush nuk flet për “puç kundër arsimit”. Një punonjës i administratës lokale, nëse dyshohet për abuzim me një tender të vogël, largohet menjëherë nga zyra.
Askush nuk flet për “sulm ndaj demokracisë lokale”.
Kushtetuta rregullon emërimin dhe lirimin politik të ministrit.
Presidenti dekreton, Kryeministri propozon.
Kjo i përket arkitekturës së qeverisjes, jo statusit penal.
Nuk ekziston nen magjik që thotë: “për sa kohë mban postin, ministri nuk mund të preket nga masat e procedurës penale.”
Kur një ministër bëhet subjekt akuzash penale, emri i tij nuk rri në një kuti kristali përtej dorës së gjykatës.
Në atë moment, ai është zyrtar i dyshuar i lartë, me më shumë pushtet sesa një qytetar i zakonshëm, prandaj edhe me më shumë detyrë për t’u përballur me ligjin.
Kur Kryeministri e paraqet pezullimin si “marrje kompetencash” nga gjykata, po përpiqet ta shndërrojë një çështje të pastër procedurale në dramë personale të pushtetit.
Përkthimi i thjeshtë i mesazhit të tij është: “Sa kohë jam unë, asnjë togë e zezë s’ka të drejtë të prekë kabinetin tim.”
Një shtet serioz mbështetet te ligji i shkruar. Një regjim i frikësuar mbështetet te ligji i telefonit.
Sa herë pushtetit i dalin përballë institucione të pavarura, në fjalor futet menjëherë fjala “Evropë”.
Përdoret si stemë nderi, si mburojë, si alibi.
Edhe këtë herë u tha: “një gjë e tillë s’ndodh në Europë, Venecia dhe Strasburgu e kanë të qartë që ministrat nuk pezullohen.”
Po të zbresim nga podiumi te dokumentet.
Komisioni i Venecias nuk ka nxjerrë asnjë opinion që ndalon pezullimin si masë sigurie për anëtarët e qeverisë nën hetim. Përkundrazi, opinionet e saj kundërshtojnë imunitetet e tepërta dhe mbrojnë barazinë para ligjit.
Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut nuk mban qëndrim pro apo kundër pezullimeve si kategori.
Ajo sheh proporcionalitetin, a është masa e domosdoshme, e arsyetuar, e kufizuar në kohë, a respektohen të drejtat themelore. Statusi politik nuk i jep askujt “pass special”.
Në demokracitë me kulturë përgjegjësie, ministri largohet vetë sapo dyshohet për përdhosje të parave publike.
Gjykata nuk arrin ta pezullojë, sepse nuk e gjen më në zyrë.
Fakti që në Shqipëri gjykata detyrohet të bëjë atë që duhej ta bënin dorëheqja dhe morali politik, flet më shumë për gjendjen e Republikës sesa për “abuzimin e togave të zeza”.
Reformë që ndalon gjithmonë në derën e të fortëve nuk është reformë. Është dekor.
Evropa nuk ka doktrinë për “ministra të shenjtë”. Ka standard për shtete të së drejtës. Dhe në këtë standard, sa më i fuqishëm je, aq më e rreptë është pyetja që të bën ligji.
Një nga deformimet më të dukshme që nxori në pah ky rast është keqpërdorimi i legjitimitetit elektoral.
Arsyetimi i nënkuptuar është: “Ne kemi mandatin, ndaj kush prek statusin e ministrave tanë prek vullnetin e popullit.”
“Një gjykatë që pezullon një ministre të qeverisë sime po ndërhyn te sovrani.”
Ky arsyetim e kthen votën nga mjet kontrolli në kartë amnistie.
Qytetarët votojnë për të deleguar drejtimin e përditshëm të shtetit, jo për të falur një grup njerëzish nga kontrolli penal.
Mandati elektoral jep të drejtën të bësh ligje, të menaxhosh buxhete, të qeverisësh, nuk jep autorizim për të shpallur dikë të paprekshëm.
Në traditën republikane ka një aksiomë të thjeshtë, sa më shumë pushtet ke, aq më shumë hetim meriton.
Rasti Balluku sipas Kryeministrit Rama, propozon të kundërtën, sa më shumë mandat ke, aq më pak të lejohet të të afrohet gjykata.
Nëse e pranojmë këtë, e kemi kthyer votën nga instrument lirie në certifikatë paprekshmërie.
Dhe sapo vota bëhet certifikatë paprekshmërie, humbet kuptimin si mjet ndëshkimi periodik.
Kultura e vërtetë politike shihet nga mënyra si reagon kur kontrolli prek majën, jo kur prek poshtë.
Në shumë vende që rrëshqitën nga demokracia drejt një gjendjeje gri, skena ishte e njohur, parlamenti u bë zyrë noteriale e qeverisë, gjyqtarët kritikë u etiketuan “armiq”, “të kapur”, “të rrezikshëm”, mediat që raportuan aferat u quajtën “kazane”, çdo vendim gjyqësor ndaj figurave të larta u quajt “puç”, “shtet paralel”, “tentativë për rrëzim të rendit”.
Mesazhi që u ngulit në mendjet e qytetarëve qe i njëjti, rrezikun mos e shih te pushteti, por te ata që guxojnë ta kontrollojnë pushtetin.
Kjo është rruga më e shpejtë drejt autoritarizmit të butë, simbolet e demokracisë qëndrojnë, por fryma e saj tkurret çdo ditë.
Rasti Balluku është laborator ku mund të shohim nëse jemi në atë shteg.
Nuk kemi vetëm një dosje “tuneli”.
Kemi një provë karakteri për mënyrën si pushteti e sheh veten përballë ligjit.
Manipulimi më i sofistikuar nuk bëhet me gënjeshtra të drejtpërdrejta, por me pyetje të gabuara.
Në këtë rast, pyetjet që duhej të ishin në qendër janë:
Çfarë dyshon SPAK se ka ndodhur në tunelin e Llogarasë?
Cilat janë shumat, cilët janë përfituesit, çfarë mekanizmash janë përdorur?
Cili është roli që i atribuohet ministres në këtë zinxhir?
Pyetja që dëgjojmë është tjetër:
“Si guxon një gjykatë të pezullojë një ministre në detyrë?”
Pra, theksi lëviz nga përmbajtja te pozicioni, nga fakti te statusi, nga morali i kontratës te prestigji i kabinetit.
Qytetari i thjeshtë, në vend që të njihet me abuzimin e mundshëm me paratë e tij, ftohet të indinjohet për “shkeljen e protokollit”.
Në një vend ku korrupsioni është kronikë e përditshme, të kesh më shumë zemërim ndaj atij që heton se sa ndaj atij që dyshohet se ka vjedhur nuk është rastësi.
Është produkt i një pune të gjatë për të përmbysur rendin e pyetjeve në kokat tona.
Shoqëria që pranon pyetjet e gabuara, një ditë zgjohet pa asnjë përgjigje që vlen.
Nga jashtë, vendi duket i stolisur mirë, zgjedhjet mbahen në datë, parlamenti mblidhet, voton ligje dhe buxhete, qeveria raporton për “suksese” dhe projekte, Reforma në Drejtësi përmendet në çdo dokument zyrtar.
Rasti Balluku tregon se një pjesë e madhe e kësaj është rit, jo substancë.
Demokraci ceremoniale do të thotë, institucionet ekzistojnë në statut, procedurat kryhen sipas rregullave, fjalët e mëdha për “rule of law” përkthehen e projektohen me power-point, por vendimet që prekin realisht të fortët shihen si skandal, jo si normalitet.
Republikë, në kuptimin e thellë, do të thotë, gjykata të guxojë të marrë vendime që i prishin rehatinë qeverisë, ministri të shihet si shërbëtor me përgjegjësi të shtuar, jo si anëtar i një kaste të patrazuar, Kryeministri ta njohë veten si të parin që duhet t’i nënshtrohet shtetit të së drejtës, jo të fundit.
Kur ligji bëhet dekor dhe pushteti trajtohet si pronë private, Republika nuk është thjesht e lodhur. Është e plaçkitur.
Ka një kriter të thjeshtë për të matur seriozitetin e një Republike, sa më lart të jetë dikush në pushtet, aq më i ekspozuar ndaj kontrollit të ligjit duhet të jetë.
Pezullimi i përkohshëm i një ministreje nën hetim nuk është çështje simpatie.
Është test i këtij kriteri.
A pranon shoqëria që një ministre, me firmë të përditshme mbi kontrata publike shumë-milionëshe, të vazhdojë të qëndrojë në zyrë ndërkohë që dyshohet për abuzim të rëndë me pasurinë e po atij publiku?
Nëse përgjigjja kolektive është: “po, sepse e ka zgjedhur Kryeministri”, kemi pranuar se mbi ligjin qëndron vullneti i një njeriu.
Nëse përgjigjja është: “jo, sepse ligji duhet të ketë fjalën e vet”, atëherë masa e pezullimit shndërrohet në shenjë pjekurie institucionale, jo në atentat ndaj demokracisë.
Republika fillon aty ku shefi i qeverisë arrin të thotë:
“Mandati im s’është mburojë për askënd. Kushdo që dyshohet seriozisht, largohet nga detyra deri në përfundim të hetimit. Asnjë zyrtar nuk është aq i rëndësishëm sa të rrezikojë besimin e njerëzve te drejtësia.”
Në Shqipërinë e sotme, ende s’e kemi dëgjuar këtë fjali.
Ky reflektim nuk është hymn për SPAK-un, as lutje që gjykatat të kthehen në sovran të ri.
Edhe drejtësia ka nevojë për pasqyrë, për kritika, për korrigjim.
Por një shoqëri që kërkon të quhet Republikë duhet të pranojë një gjë shumë elementare, kur një prokurori special dhe një gjykate speciale u besohet misioni për të ndjekur korrupsionin në nivelet më të larta, ata duhet të lejohen të bëjnë punën e tyre edhe kur kjo punë prek njerëzit më pranë Kryeministrit.
Rinisja e vërtetë e Republikës nuk fillon me ceremoni në sheshe, por me disa rregulla të thjeshta në përditshmërinë e shtetit, në zyrat publike të qarkullojë kodi, jo telefoni, së pari të flasë gjykata, pastaj Kryeministri, të qeverisin të zgjedhurit, ndërsa frika e tyre e përditshme të mos jetë humbja e karriges, por thirrja e togave të zeza në sallën e gjyqit.
Ditën kur një masë sigurie ndaj një ministri të dyshuar do të lexohet si shenjë pjekurie demokratike dhe si provë se reforma ka guxuar të prekë “të pathënët”, fjala “reformë” s’do ketë nevojë as për logo, as për poster, as për spote.
Deri atëherë, sa herë që një Kryeministër vishet me rolin e avokatit personal të ministrave të vet dhe godet gjykatën në vend që të përballet me pyetjet e qytetarëve, kushdo që beson te Republika duhet t’i përsërisë vetes një të vërtetë të thjeshtë e brutale, shteti i së drejtës matet nga mënyra si u shkon deri në fund të fuqishmëve, jo nga ashpërsia me të pambrojturit.
Aty ku ligji ndalet para derës së pushtetit, demokracia fillon të rrëshqasë dalëngadalë, pa zhurmë, jashtë vetes.
