nga Pal Nikolli
Në horizontin e historisë njerëzore, idealet e rinisë shfaqen si drita që sfidon errësirën e kohës. Ato nuk janë thjesht aspirata individuale, por manifestime të një vizioni kolektiv për drejtësi, liri dhe transformim shoqëror. Çdo brez lind me një energji të pastër, me besimin se ndryshimi mund të arrihet, dhe se veprimet e tyre mund të ringrejnë ekuilibrin moral të shoqërisë. Kjo energji shpesh përplaset me realitetin e pushtetit, i cili rrallëherë i respekton idealet si vlera të pavarura.
Historia tregon një cikël të përsëritur: rinia idealiste ngrihet, vizioni i saj ndez shpresë, por forcat që kontrollojnë institucionet politike shpesh shohin këto energji si instrumente për konsolidimin e pushtetit të tyre. Çfarë lind si dritë e pastër shpesh deformohet në hije të strategjive dhe kalkulimeve pragmatike. Kështu, idealet, të cilat duhet të jenë udhërrëfyes të moralit dhe progresit, shpesh kthehen në mjet manipulimi.
Nga pikëpamja filozofike, ky cikël sfidon perceptimin tonë mbi kohën dhe moralin. Ai tregon se ideali nuk është një pikë e qëndrueshme në një horizont të caktuar, por një fenomen dinamik që ndikohet nga forcat sociale dhe historike. Çdo gjeneratë përballet me sfidën e përkthimit të idealit në veprim praktik, dhe shpesh tensioni midis pastërtisë së synimeve dhe hijeve të pushtetit është i pashmangshëm. Por ky tension nuk është vetëm tragjik; ai është edhe një mësim i dhimbshëm, por i domosdoshëm për rritjen morale dhe historike të shoqërisë.
Nga humbja dhe keqpërdorimi lind vetëdija: idealet nuk zhduken kurrë plotësisht. Ato mbeten si një rezistencë e heshtur, e gatshme për të rikthyer dritën në momentin e duhur. Ky cikël, lindja e shpresës, përplasja me realitetin dhe rigjenerimi i vizionit, është pjesë e pandashme e jetës shoqërore dhe historike. Çdo brez mëson se energjia rinore duhet të ruhet dhe mbrohet, se liria dhe vizioni moral nuk mund të mposhten kurrë plotësisht, dhe se historia është një fushë eksperimentesh ku idealet shpesh testohen, por nuk shuhen.
Në këtë kontekst, përgjegjësia e brezave nuk është vetëm të ëndërrojnë, por të kuptojnë dhe të ndërveprojnë me realitetin pa humbur pastërtinë e vizionit të tyre. Drita e rinisë nuk është një objekt i kalueshëm; ajo është një energji që ushqen ciklin e përhershëm të shoqërisë: ngjalljen e shpresës, përballimin e hijeve të pushtetit dhe rigjallërimin e idealit në brezat e ardhshëm.
Ky shkrim është një reflektim mbi natyrën ciklike të idealeve dhe pushtetit, mbi dhimbjen e humbjes, por edhe mbi mundësinë e ripërtëritjes, duke nënvizuar se drita e rinisë, megjithë përplasjet historike, kurrë nuk mund të shuhet plotësisht.
[19:22, 12/8/2025] Pal Nikolli: Midis numrave dhe kuptimit: A mund të provohet Zoti me matematikë?
Sa herë që shkenca duket se i afrohet një kufiri të madh, lind tundimi për ta shndërruar atë në një përgjigje përfundimtare për gjithçka. Kështu ndodh edhe me pretendimin se një formulë matematikore mund të provojë ekzistencën e Zotit. Në pamje të parë, ideja është magjepsëse: numrat si prova e fundit, ekuacioni si dëshmi hyjnore, logjika si urë midis tokësores dhe të përjetshmes. Por pikërisht këtu nis dilema e madhe mes shkencës, filozofisë dhe besimit.
Matematika është, pa dyshim, gjuha më e saktë që njeriu ka shpikur. Me të shpjegohet lëvizja e planetëve, struktura e atomit, ritmi i pulsimit të yjeve dhe simetria e molekulave. Ajo duket sikur është e gdhendur në vetë indin e realitetit. Por nga kjo derdhje e përsosmërisë logjike deri te përfundimi se pas saj qëndron domosdoshmërisht një inteligjencë hyjnore, rruga nuk është shkencore — është filozofike.
Argumenti i shpeshtë i bazuar në “rregullimin e përkryer” të universit shtron një pyetje legjitime: pse konstantet fizike janë pikërisht ashtu siç janë? Pse një ndryshim i vogël do ta bënte jetën të pamundur? Kjo habi është reale dhe e thellë. Por habija nuk është provë. Ajo është pikënisje për kërkim, jo përfundim doctrinar. Shkenca operon mbi atë që matet, verifikohet, ripërsëritet. Zoti, si koncept metafizik, është përkufizimisht përtej instrumenteve të matjes.
Kur matematika përdoret për të “provuar” Zotin, ajo në të vërtetë po ngarkohet me një barrë që i tejkalon natyrën e saj. Ekuacionet tregojnë si funksionon universi, jo pse ekziston ai. Ato përshkruajnë rregullin, por nuk shpjegojnë burimin e kuptimit. Dhe aty ku ndalet përshkrimi shkencor, nis terreni i filozofisë dhe i besimit.
Editorialet e kësaj natyre shpesh pasqyrojnë një nevojë më të thellë njerëzore: frikën nga rastësia absolute. Ideja se gjithçka që ekziston është produkt i një zinxhiri aksidental ngjarjesh është e vështirë për t’u pranuar psikologjikisht. Njeriu kërkon domethënie, kërkon që pas rregullit të fshihet një qëllim, pas ligjit një vullnet. Dhe kjo është krejtësisht njerëzore. Por nevoja për kuptim nuk duhet të ngatërrohet me provën.
Shkenca, kur është besnike ndaj vetes, nuk jep përgjigje përfundimtare për pyetjet e fundit të ekzistencës. Ajo hap dritare, por nuk ndërton altarë. Besimi, nga ana tjetër, nuk ka nevojë për ekuacione për të ekzistuar; ai lind nga përvoja, nga frika, nga shpresa, nga përballja me vdekjen dhe me pafundësinë. Kur këto dy fusha përzihen pa kufij të qartë, rrezikojmë të përdorim autoritetin e njërës për të legjitimuar bindjet e tjetrës.
Pretendimi për një formulë që provon Zotin, në thelb, është më shumë një narrativë simbolike sesa një fakt shkencor. Ai flet më shumë për etjen tonë për siguri metafizike sesa për një zbulim të verifikueshëm. Është një shembull klasik i mënyrës se si shkenca shpesh shndërrohet në mit modern, ku ekuacioni zë vendin e dogmës dhe laboratori atë të tempullit.
Në fund, pyetja nuk është nëse Zoti mund të provohet me matematikë. Pyetja më e thellë është kjo: a duhet që çdo gjë që ka vlerë për njeriun të reduktohet në prova numerike? Dashuria nuk matet me formula, dhimbja nuk përkufizohet me teorema, shpresa nuk zgjidhet me algoritme. Po ashtu edhe besimi, nëse ekziston, i përket një dimensioni tjetër të përvojës njerëzore.
Numrat na mësojnë rregullin e botës. Besimi kërkon kuptimin e saj. Dhe ndoshta tragjedia moderne nuk qëndron te mungesa e provave, por te ngatërrimi i vazhdueshëm i kufijve ndërmjet asaj që mund të llogaritet dhe asaj që vetëm mund të përjetohet. Në këtë kufi të paqartë, njeriu vazhdon të kërkojë – mes ekuacionit dhe lutjes, mes dijes dhe misterit.
