nga Prof.Dr. Pal Nikolli
Ka një prirje të përsëritur në qytetet tona: sa herë flitet për zhvillim, imagjinata politike sheh beton; sa herë flitet për të ardhmen, vizioni reduktohet në kate, kulla dhe metra katrorë të shitur. Gjelbërimi, hapësira publike, uji dhe ajri trajtohen si luks, jo si nevojë jetike. Kjo nuk është rastësi, por zgjedhje.
Betoni është i matshëm, i shpejtë dhe politikisht i dobishëm. Ai prodhon shifra, prerje shiritash dhe fotografi. Gjelbërimi, përkundrazi, kërkon kohë, durim dhe një filozofi qeverisëse që mendon për brezat, jo për mandatin. Një pemë nuk jep përfitim elektoral brenda katër vitesh; një park nuk prodhon tituj sensacionalë; një lumë i rikthyer në jetë nuk shitet si pronë. Prandaj shpesh lihen mënjanë.
Në këtë logjikë, qyteti nuk shihet si organizëm i gjallë, por si truall për shfrytëzim. Hapësira publike shndërrohet në mall, ndërsa natyra në pengesë. Ajo që nuk gjeneron fitim të menjëhershëm, perceptohet si e panevojshme. Kështu lind paradoksi: qytete gjithnjë e më të pasura në ndërtime dhe gjithnjë e më të varfra në jetë.
Në mes të Tiranës rrjedh një pasuri e heshtur: lumi Lana. Ai është aty çdo ditë, por trajtohet si kanal, si vijë ndarëse, si problem teknik. Askush nuk duket se pyet veten pse ky ujë, që në çdo kryeqytet tjetër do të ishte zemra urbane, këtu mbetet periferik edhe pse kalon në qendër. Nuk është mungesë shembujsh; është mungesë vullneti dhe vizioni.
Qytetet që e kanë kuptuar veten e kanë kuptuar lumin. Ai nuk është thjesht ujë që rrjedh, por hapësirë shëtitjeje, identitet kulturor, klimë më e butë, shëndet mendor, turizëm dhe dinjitet urban. Lumi i sistemuar nuk është dekor; është infrastrukturë sociale. Ai lidh njerëzit me qytetin dhe qytetin me historinë e vet.
Kur një lumë reduktohet në kanal, edhe qyteti reduktohet në funksion. Kur uji fshihet pas betonit, edhe jeta fshihet pas mureve. Qytetarët mbyllen në apartamente, ndërsa hapësira e përbashkët tkurret. Kështu humbet ajo që e bën qytetin qytet: takimi, ecja, qëndrimi, frymëmarrja.
Preferenca për betonizim nuk është thjesht estetike; është ideologjike. Ajo tregon një pushtet që e sheh qytetarin si përdorues, jo si bashkëpronar; si konsumator, jo si banor me të drejtë për cilësi jete. Në këtë këndvështrim, gjelbërimi shihet si kosto, jo si investim publik.
Por qyteti nuk është bilanc financiar. Ai është marrëdhënie mes njeriut dhe hapësirës. Dhe aty ku kjo marrëdhënie ndërtohet vetëm mbi beton, lind lodhja, stresi, alienimi. Një qytet pa ujë të gjallë dhe pa gjelbërim nuk është modern; është i varfër në shpirt.
Pyetja nuk është pse nuk ka ide për ta kthyer Lanën në zemër të Tiranës. Ide ka. Pyetja është pse nuk ka guxim për t’i zbatuar. Sepse gjelbërimi kërkon etikë publike, ndërsa betoni mjaftohet me leje. Dhe për sa kohë që qyteti shihet si pronë për t’u shfrytëzuar, e jo si shtëpi për t’u jetuar, lumi do të vazhdojë të rrjedhë në heshtje, ndërsa qyteti do të rritet pa u bërë më i mirë.
