Nga Prof Pal Nikolli
Bazuar në parimet e demokracisë dhe standardet ndërkombëtare, kandidatët fitues në zgjedhjet e 11 Majit 2025, nga pjesa e parë e listës (lista e mbyllur) kanë legjitimitet të kufizuar dhe nuk respektojnë plotësisht parimet demokratike ose frymën e Kushtetutës së Shqipërisë. Ky konkluzion rrjedh nga mangësitë strukturore të sistemit zgjedhor, të cilat cenojnë thelbin e demokracisë.
- Shkelje e parimeve kushtetuese.
Sipas Nenit 45 të Kushtetutës, votimi duhet të jetë “individual, i barabartë, i lirë dhe i fshehtë”. Sistemi aktual e shkel këtë parim përmes transferimit të detyruar të votës: kur një votues zgjedh vetëm një kandidat (pa votuar për parti), vota e tij “rrjedh” automatikisht drejt partisë së atij kandidati. Kjo e privon votuesin nga kontrolli mbi intencionet e veta, duke e kthyer votën në një akt jo-vullnetar. Votuesi humbet mundësinë për të thënë: “Unë mbështes këtë kandidat, por jo partinë e tij”. Ky mekanizëm kundërshton qartë parimin e “votimit të lirë” të garantuar nga Kushtetuta.
- Cënim i demokracisë substanciale
Në teori, sistemi proporcional duhet të garantojë përfaqësim të drejtë. Në praktikë, lista e mbyllur i jep partive pushtet të pakufizuar për të imponuar kandidatë pa konsultim me votuesit. Kandidatët e zgjedhur nga kjo listë janë në thelb të emëruar nga kryetarët e partive, jo të deleguar nga vullneti i qartë i elektoratit. Ndërkohë, votat personale (pjesa e dytë) zhvlerësohen: pasi mandatet e listës së mbyllur ndahen së pari, kandidatët e zgjedhur personalisht mbeten me ndikim minimal në Kuvend. Kjo krijon një pabarazi strukturore midis votuesve që pranojnë listën e mbyllur dhe atyre që përpiqen të ndikojnë drejtpërdrejt në përbërjen e pushtetit.
- Mungesë proporcionaliteti real
Edhe pse mandatet totale shpërndahen sipas përqindjes së votave për parti, sistemi shtrembëron përfaqësimin. Nëse një parti merr 40% të votave, deri në 90% e mandateve të saj mund të vijnë nga lista e mbyllur (sipas rregullave aktuale). Kështu, interesat lokale ose kandidatët e pjesës së dytë, që fitojnë votat personale, përjashtohen në mënyrë sistematike. Ky nuk është proporcionalitet i vërtetë, por një maskim i dominimit të partive mbi vullnetin e qytetarëve.
- Kundërshtim me standardet ndërkombëtare
Organizatat si OSBE dhe OKB theksojnë se “votuesi duhet të ketë kontroll të plotë mbi efektin e votës së tij”. Në demokraci të konsoliduara si Gjermania, votuesit kanë dy vota të ndara: një për parti dhe një për kandidat, duke lejuar refuzimin e një partie ndërsa mbështet kandidatët e saj. Sistemi shqiptar nuk ofron këtë mundësi, duke e bërë atë më pak demokratik se homologët evropianë.
- Legjitimitet i kufizuar
Formalisht, kandidatët e listës së mbyllur janë “të ligjshëm” sepse zgjidhen sipas ligjit ekzistues. Megjithatë, nga ana substanciale, legjitimiteti i tyre është jo i plotë:
- Ata nuk janë miratuar direkt nga votuesit, por u “vulosen” nga mekanizma partiak.
- Zgjedhja e tyre bazohet në manipulim pasiv të votave (transferimi i detyruar).
- Sistemi cenon parimin kushtetues të sovranitetit popullor (Neni 2), duke zëvendësuar vullnetin e qytetarëve me atë të kryetarëve të partive.
Si konkluzion, zgjedhjet nuk mund të quhen plotësisht demokratike kur një pjesë e kandidatëve (lista e mbyllur) fitojnë mandate përmes një mekanizmi që:
a) Shtrembëron vullnetin e votuesit,
b) I jep përparësi partive ndaj individëve,
c) Kthen votën në një akt jo-sovran.
Kandidatëve fitues nga pjesa e parë e listës u mungon legjitimiteti i plotë demokratik, pasi zgjedhja e tyre rrjedh jo nga liria e elektoratit, por nga defekte strukturore të sistemit. Reforma që lejon votuesit të kontrollojnë nëse vota për kandidat transferohet në parti është e domosdoshme për të rivendosur integritetin kushtetues të procesit. Pa këtë, sistemi do të vazhdojë të prodhojë “fitues” me vulën e ligjit, por pa miratimin e vërtetë të demokracisë.
