Prof. dr. Pal NIKOLLI
Pas çdo sistemi politik që shembet, lind një pyetje themelore: a ndërtohet e ardhmja mbi mohimin absolut të së shkuarës apo mbi ripërdorimin kritik të trashëgimisë që ajo ka lënë? Historia dëshmon se kur një rend bie, ekziston prirja për ta shpallur çdo gjurmë të tij si të huaj, të rrezikshme e të papajtueshme me horizontin e ri. Por ky akt, që shpesh paraqitet si pastrim, përfundon duke qenë një formë shkatërrimi që konsumon jo vetëm të kaluarën, por edhe vetë mundësinë e së ardhmes.
Rënia e sistemit totalitar në Shqipëri nuk u pasua me një ndërtim të kujdesshëm të një alternative, por me një fushatë të gjerë mohimi. Në emër të çlirimit nga e kaluara, u dogjën ura të nevojshme për jetën shoqërore. Fabrikat dhe uzinat, të cilat mund të ishin transformuar në pasuri të reja, u shembën si simbole të një epoke që duhej harruar; makineritë e tyre u vodhën e u shitën per hekur në Mal të Zi. Godinat shtetërore, që mund të kishin shërbyer për administratën e re, u lanë në rrënim. Pyjet, malet dhe brigjet e lumenjve, pasuri që asnjë sistem politik nuk i shpik dot, u trajtuan si mallra pa zot dhe u sakrifikuan në altarin e fitimit të shpejtë.
Një logjikë e rrezikshme u përhap: kapitalizmi identifikohej me korrupsionin, privatizimi me grabitjen, dhe liria me anarkinë. Në vend që të ndërtohej një kulturë e re ligji dhe përgjegjësie, u rrënjos kultura e mosndëshkimit. Shkollat dhe shëndetësia, që duhej të ishin themelet e çdo shoqërie të shëndetshme, u lanë në mëshirë të rastit. Në vend të një aparati shtetëror të aftë, u zëvendësuan strukturat me individë pa përgatitjen e duhur, duke e dobësuar më tej lidhjen ndërmjet qytetarit dhe shtetit. Në vend të një sigurie të re, u mboll frika nga krimi, e cila u bë pjesë e përditshmërisë.
Kështu, mohimi i së shkuarës nuk prodhoi një të ardhme, por një zbrazëti. Nga njëra anë u rrëzuan strukturat e vjetra, por nga ana tjetër nuk u ngritën struktura të reja. Rezultati është stanjacioni: një shoqëri që nuk ka industri, nuk ka bujqësi të qëndrueshme, nuk ka sistem arsimor e shëndetësor të denjë, dhe një ekonomi që nuk mbështet dot jetën e qytetarëve. Ky stanjacion nuk është thjesht ekonomik, por edhe shpirtëror: një ndjenjë kolektive se e ardhmja nuk ka themele mbi të cilat të ndërtohet.
Shembuj nga bota tregojnë se rruga e shkatërrimit total ka pasoja të rënda. Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, shumë vende të Lindjes së Evropës u gjendën përballë dilemes: të hedhin poshtë gjithçka apo të ruajnë elementët funksionalë. Polonia, p.sh., zgjodhi një model të kujdesshëm, duke transformuar industrinē ekzistuese dhe duke i përshtatur ato me ekonominë e tregut. Kjo i dha mundësi të ndërtonte një ekonomi dinamike. Në të kundërt, në vende si Ukraina e viteve ’90, ku u përhap privatizimi grabitqar dhe korrupsioni masiv, industria u rrënua, dhe vendi për dekada u përball me stanjacion e varfëri.
Një kontrast i qartë shihet edhe më tej në histori: pas Luftës së Dytë Botërore, Gjermania u rrëzua në rrënoja. Por politika e saj e rindërtimit – e njohur si “Wirtschaftswunder” – nuk konsistoi në fshirjen e çdo gjëje të së shkuarës, por në ringritjen mbi bazat ekzistuese, duke modernizuar e transformuar kapacitetet industriale dhe institucionale. Po ashtu, Japonia, e shkatërruar nga lufta, nuk e mohoi trashëgiminë e saj teknike, por e përdori si themel për zhvillimin e një ekonomie të re, të orientuar drejt inovacionit.
Nga ana tjetër, shembulli i Irakut pas rrëzimit të regjimit autoritar tregon se shkatërrimi i plotë i strukturave shtetërore – nga ushtria te administrata – prodhoi një boshllëk ku lulëzuan kaosi, korrupsioni dhe terrori. Mohimi total nuk i hapi rrugën lirisë, por fragmentimit dhe dhunës.
Paradoksi i madh qëndron këtu: duke e shkatërruar të shkuarën pa e kuptuar, shoqëritë shkatërrojnë edhe të tashmen e tyre. Në vend që të ruhet ajo që është e vlefshme dhe të transformohet ajo që është e gabuar, shpesh zgjidhet rruga më e lehtë – rruga e fshirjes. Por fshirja nuk është ndërtim. Ajo krijon boshllëk, dhe boshllëku, në vend që të mbushet me dritë, mbushet me korrupsion, me varfëri, me emigrim.
Kjo histori është një kujtesë filozofike dhe politike njëkohësisht: një popull nuk ndërton të ardhmen mbi djegien e vetvetes, por mbi aftësinë për të mësuar nga ajo çfarë ka qenë, për ta transformuar dhe për ta kthyer në themel të diçkaje më të mirë. Mohimi i plotë është iluzion; vetëm përballja kritike me trashëgiminë e vet mund të krijojë lirinë e vërtetë.
Sot, pas dekadash, pyetja e madhe nuk është më se çfarë u shkatërrua, sepse kjo është e dukshme, por se çfarë mund të rindërtohet mbi atë që ka mbetur. Dhe përgjigjja kërkon një kthim nga iluzioni i shkatërrimit drejt mençurisë së ndërtimit. Vetëm atëherë e ardhmja mund të jetë më shumë se një përsëritje e pafund e së shkuarës së dështuar.
