Nga Halil Teodori
Ka njerëz që lindin për të qenë shenjtorë të një ideali, jo të një altari fetar. Ka figura që nuk pranojnë të mbeten vetëm faqe në një enciklopedi, por kthehen në frymë të një populli, në frymëmarrje të një gjuhe, në ringjallje të një kujtese të përbashkët. Jeronim De Rada është një i tillë: një ndër ata emra që nuk t’i rrëfen historia, por t’i shpall ndërgjegjja si detyrë. Ai është prej atyre burrave që nuk u jepet koha për t’i përkufizuar, sepse vetë koha endet pas tyre me vonesë.
Në ditëlindjen e tij, më 19 nëntor 1814, në Makia të Kalabrisë, nuk u regjistrua vetëm ardhja në jetë e një njeriu, por fillimi i një epoke që do ta rimendonte shqiptarin nëpërmjet gjuhës, letërsisë, kulturës dhe atdhetarizmit. Në heshtjen e një fshati arbëresh, lindi një dritë që do t’i kundërvihej errësirave shekullore të popullit të vet.
De Rada është rrallësisht unik në historinë tonë kombëtare, sepse ai nuk e shpiku shqiptarin, por e zgjoi nga gjumi i gjatë i harresës. Ai nuk e shpiku as Arbërinë, por i dha zë, lëkurë, fjalor, e mbi të gjitha i dha një ideal të përbashkët: rikthimin te vetvetja.
De Rada: Personaliteti që sfidon çdo përkufizim
Poet, publicist, filolog, folklorist, estet, pedagog, veprimtar politik – titujt janë shumë, por asnjëri nuk e përcakton dot plotësisht. Sepse De Rada, mbi çdo dimension tjetër, është një ndërgjegje e gjallë kombëtare. Ishte nga ata njerëz që e kishin të pamundur të jetonin brenda kufijve të një profesioni, sepse i përkisnin gjithçkaje që kërkonte shërbim dhe sakrificë.
Ai nuk qe i shuguruar si shenjtor, por vetë veprimi i tij përbën një lloj sakramenti kombëtar: një njeri që dha gjithçka dhe nuk mbajti asgjë për vete. Në vend të një jete të ngrohtë akademike, ai zgjodhi sakrificën, izolimin, madje edhe varfërinë që e përndoqi deri në vdekje.
E kur në xhepat e të vdekurit më të madh të letrave arbëreshe u gjet vetëm një cironkë e tharë, historia u detyrua të ulte kokën nga turpi. Sepse një komb mund të tolerojë shumë padrejtësi, por jo atë ndaj njerëzve që i dhanë idealet e tij më të larta.
Poeti që ngriti një komb në këmbë
“Këngët e Milosaos”, 1836, nuk është thjesht një poemë.
Ajo është akta themeltar i letërsisë sonë moderne.
Një histori dashurie?
Po.
Një thirrje ndaj atdheut? Edhe më shumë.
Një epikë e re në gjuhën shqipe? Patjetër.
De Rada e kuptoi se letërsia nuk është vetëm art; ajo është një armë e heshtur, një flamur i valëvitur në fjalë. Ai e përdori poezinë për të ringjallur kujtesën e popullit të vet, duke e rikthyer shqiptarin si subjekt historik. Në poemat e tij lëvrin një shqipe e brishtë, por e përkushtuar, një gjuhë që dridhet nga lashtësia dhe nga etja për të mbijetuar.
“Serafina Topia”, “Pasqyra e një jete njerëzore”, dhe sidomos “Skënderbeu i pafan”, janë dëshmi të vizionit të tij monumental: t’i japë Shqipërisë jo vetëm një histori të shkruar, por një shpirt të rikthyer.
Publicisti dhe rilindasi: kur fjala bëhet armë
Gazeta “L’Albanese d’Italia”, revista “Flamuri i Arbrit”, traktatet, letrat, polemikat – të gjitha këto nuk janë thjesht dokumente të kohës. Janë gurë themeli të ndërgjegjes kombëtare moderne.
Me guxim të pazakonshëm për një djalosh të ri, ai i dha popullit të vet një tribunë mendimi, hapi një dritare evropiane për një komb të harruar nga diplomacitë dhe historiografitë. Ai ndjek me ankth çështjen shqiptare, mbështet Lidhjen e Prizrenit, polemizon me ministri, akademi dhe gazeta evropiane, duke u bërë zëri më i fortë i një kombi ende të pazgjidhur.
De Rada është ndër të parët që e kuptoi një të vërtetë që do të mbetej themelore për Rilindjen:
Pa gjuhën, kombi nuk mund të ngrihet; pa fjalën, nuk mund të mbijetojë.
Filologu e dijetari: njeriu që lartësoi gjuhën
Një nga meritat më të shpërfillura të De Radës është pikërisht dimensioni i tij si gjuhëtar. Ai e pa shqipen si një agorë të shenjtë, si qëndrimin e fundit të identitetit. Me një përkushtim prej asketi, hartoi gramatikat e 1870 dhe 1894, kreu studime të thella për të folmet arbëreshe, kërkoi alfabetin e përbashkët kur askush ende nuk e shihte si urgjencë kombëtare.
Organizoi dy kongrese gjuhësore – një akt që në vetvete është një monument i qytetërimit tonë.
Në autobiografinë e tij ai shkruan fjalinë më të qartë të misionit të tij:
“Vlerësimi i jetës sime i takon lartësimit të një gjuhe kombëtare, mbrojtëses së popullit tim.”
Kjo nuk është një fjali. Kjo është një testament i tërë.
Mystiku i kombit dhe profeti i idealeve
De Rada nuk ishte vetëm poet romantik; ai mbart një dimension mistik, thuajse profetik. Tek ai ndihmojnë jo vetëm ështëetika, por edhe predikimi. Siç thoshte një nga studiuesit e tij më të mëdhenj, ai e ndjeu veten të ngarkuar me një mision të ngjashëm me atë të Dantes për Italinë.
Dhe megjithëse nuk e artikuloi këtë profecitare, ai e përmbushi.
Jo me pushtet, jo me armë, jo me privilegje – por me fjalë.
Ndaj figura e tij sot qëndron si një simfoni e ndërthurur e dy botëve:
– të poetit që e shpëtoi gjuhën,
– dhe të profetit që e ringjalli kombin.
Humbja e tij dhe turpi ynë
Varfëria që e ndoqi De Radën deri në çastet e fundit të jetës është një nga plagët morale më të mëdha të historisë shqiptare. Të gjesh një cironkë të tharë në xhepat e njeriut që i dha kombit gjuhën, letërsinë, kulturën dhe ndërgjegjen, është një tragjedi që sfidon çdo lloj përfytyrimi.
Ai vdiq si jetim i kombit të vet, por kombi mbeti përjetësisht borxhli ndaj tij.
Përmbyllje: De Rada, drita që vijon të digjet
Sot, në ditëlindjen e tij, ne nuk kujtojmë vetëm një poet të madh apo një dijetar të jashtëzakonshëm.
Kujtojmë një zë që nuk pushoi së thirruri; një zemër që nuk pushoi së dashuruari; një shpirt që nuk u dorëzua kurrë.
Jeronim De Rada është shumë më tepër sesa një figurë historike.
Ai është një udhërrëfyes i përjetshëm i shqiptarizmës, një frymë që vijon të ushqejë identitetin tonë, një mësues i popullit që nuk u shterua kurrë.
Drita e tij nuk shuhet.
Sepse dritat e njerëzve të tillë nuk varen nga koha, por nga amshimi i veprës së tyre.
