nga Pal Nikolli
Ka vende që ndryshojnë fatin e tyre jo sepse u buzëqeshi historia, por sepse dikur u imponua një ide e hekurt: se pushteti nuk është privilegj, por barrë morale. Në këto raste, transformimi nuk nis nga pasuritë natyrore, nga gjeografia apo nga ndihmat e jashtme, por nga një koncept themelor që shpesh neglizhohet, përgjegjësia personale e atij që udhëheq.
Një shoqëri e varfër, e përçarë dhe e lodhur nga praktika të vjetra klienteliste mund të ringrihet vetëm kur rendi, ligji dhe drejtësia nuk perceptohen si instrumente selektive, por si norma të pakthyeshme. Në thelb, bëhet fjalë për një marrëveshje të heshtur mes shtetit dhe qytetarit: askush nuk është mbi rregullin dhe askush nuk përjashtohet nga përgjegjësia. Ky është momenti kur shteti pushon së qeni një nocion abstrakt dhe shndërrohet në një mekanizëm funksional.
Historia na tregon se disiplinimi i shoqërisë nuk është domosdoshmërisht akt dhune, por akt qartësie. Kur rregullat janë të forta, të barabarta dhe të zbatueshme pa kompromis, ato krijojnë parashikueshmëri. Parashikueshmëria sjell besim. Besimi sjell investim, arsim, shëndetësi, siguri dhe dinjitet jetese. Pa këtë zinxhir, çdo reformë mbetet dekorative.
Në këtë proces, figura e drejtuesit merr një rol thellësisht simbolik. Jo si kult individi, por si standard etik. Kur ai që qeveris jeton me thjeshtësi, refuzon përfitimin personal dhe shfaq koherencë mes fjalës dhe veprës, mesazhi përhapet më shpejt se çdo ligj i shkruar. Shoqëria mëson jo nga fjalimet, por nga shembulli. Morali publik nuk ndërtohet me slogane, por me sjellje të përsëritura.
Një shtet i fortë nuk është ai që toleron gjithçka në emër të lirisë, por ai që vendos kufij të qartë për të mbrojtur të mirën e përbashkët. Kjo shpesh keqkuptohet si ashpërsi, por në thelb është përgjegjësi. Pa rend, liria shndërrohet në privilegj të të fortit; pa drejtësi, mirëqenia mbetet statistikë boshe.
Ka shoqëri që zgjedhin rrugën e vështirë të vetëkontrollit kolektiv, ku shteti investon në arsim cilësor, administratë profesionale, shërbime publike efikase dhe siguri reale. Në këto raste, qytetari nuk trajtohet si subjekt për t’u manipuluar, por si partner në ndërtimin e së ardhmes. Disiplina nuk imponohet për të frikësuar, por për të garantuar barazi.
Thelbi i suksesit afatgjatë nuk qëndron tek mrekullitë ekonomike, por tek ndërtimi i institucioneve që funksionojnë edhe pa heronj. Kur sistemi mbijeton individin, atëherë shteti ka kaluar provën më të vështirë. Integriteti personal shndërrohet në kulturë institucionale dhe kultura institucionale në prosperitet të qëndrueshëm.
Në fund, pyetja nuk është nëse një shoqëri mund të ndryshojë, por nëse ajo është e gatshme të pranojë se ndryshimi fillon nga shembulli në majë dhe nga refuzimi i kompromisit me padrejtësinë. Sepse shtetet nuk dështojnë nga mungesa e burimeve, por nga mungesa e ndërgjegjes. Dhe kur ndërgjegjja bëhet politikë, edhe ish – ëndrrat më të pamundura marrin formë reale.
