nga Prof.Pal Nikolli
1. Historia dhe morali.
Shpeshherë i shohim institucionet si struktura të qëndrueshme, të ngritura mbi ligje, norma dhe rregulla të shkruara. I perceptojmë si ndërtime të pathyeshme, dhe për këtë arsye mendojmë se ato mund t’i mbijetojnë çdo sfide. Por realiteti është ndryshe: institucionet nuk janë as më shumë, as më pak se pasqyra e moralit të atyre që i drejtojnë.
Historia e njerëzimit është e mbushur me shembuj ku institucionet e fuqishme ranë jo për mungesë ligjesh, por për mungesë morali. Perandoria romake, megjithë Senatin dhe ligjet e sofistikuara, u shkatërrua pjesërisht për shkak të korrupsionit dhe lakmisë tek udhëheqësit. Shembuj të ngjashëm hasim edhe në shoqëritë moderne, ku udhëheqësit e pa ndershëm shkatërrojnë besimin publik dhe kthejnë institucionet në mjete për përfitime personale.
2. Institucionet si trup dhe shpirt.
Moraliteti i udhëheqësve nuk është një shtesë e bukur, por themeli mbi të cilin mbështeten institucionet. Një gjykatë bëhet e drejtë kur gjyqtari është i ndershëm; një parlament bëhet demokratik kur të zgjedhurit ndihen të lidhur me interesin publik; një administratë funksionon vetëm kur drejtuesit shërbejnë qytetarët, jo veten.
Ky koncept ngjan me marrëdhënien midis trupit dhe shpirtit: trupi mund të jetë i fuqishëm, por pa shpirt nuk ka jetë. Në të njëjtën mënyrë, institucionet mund të kenë struktura dhe fonde të bollshme, por pa moralin e drejtuesve, ato mbeten mekanizma të zbrazët dhe të paefektshëm.
3. Dyanshmëria moral–institucion.
Pyetja filozofike që lind është: a edukojnë institucionet moralin, apo morali mban institucionet në këmbë? Në realitet, marrëdhënia është e dyanshme. Institucionet mund të ushqejnë një kulturë llogaridhënieje dhe drejtësie, por nëse mungon morali te drejtuesit, edhe rregullat më të rrepta kthehen në fasadë të pabesueshme.
Në shoqëritë ku morali është i dobët, institucionet kthehen në instrumente të shantazhit, korrupsionit dhe klientelizmit. Ligji nuk mbron më të dobëtin, drejtësia nuk është baraspeshë, dhe administrata nuk shërben interesin publik. Ndërsa në shoqëritë ku drejtuesit kanë moral të lartë, institucionet funksionojnë jo vetëm ligjërisht, por edhe frymëzojnë besim dhe shpresë tek qytetarët.
4. Përfundimi: morali si themeli i forcës.
Forca e institucioneve nuk qëndron në muret e tyre apo dokumentet që i mbajnë, por në moralin e atyre që mbajnë çelësat e tyre. Një gjykatës i ndershëm mund të shndërrojë një sallë të thjeshtë në simbol të drejtësisë; një kryetar shteti me integritet mund të rigjallërojë besimin se ligji vlen për të gjithë; një administrator i përgjegjshëm mund të ringjallë ndjesinë e shtetit si shërbëtor i qytetarëve.
Prandaj, e ardhmja e një shoqërie nuk varet vetëm nga arkitektura ligjore, por nga themeli etik mbi të cilin ajo qëndron. Institucionet janë aq të forta sa moral ka tek ata që i drejtojnë, dhe çdo reformë apo ligj i ri do të mbetet vetëm një premtim i thyer nëse nuk ngrihet mbi moralin njerëzor.
